Kyrsoibor Pyrtuh
Ki Jaitbynriew Tribal ne Adivasi ki ῆiewkor ia ka khyndew kum ka Temple bad ka khyndew ka snoh jylliew bad ka jingim jong ka jaitbynriew. Kane ka jingїadei ka shat phalang ha ki khanatang, ki jingrwai bad ruh ka paw lyngba ka dei riti, ka shad ka kmen bad ka rong biria. Naduh West Papua shaduh Chattisggarh bad shaduh ki Lum Khasi bad Achik, ki Tribal kylleng ka pyrthei ki don kajuh ka jingngeit bad ka jingїadei kaba jylliew ym tang bad ka khyndew, hynrei bad ka sawdong-sawkun baroh kawei. Ka jingpule ia ka saiῆpyrkhat jong kiwei ki jaitbynriew Tribal ka їarap bad ai jingmut kumno ban sumar bad їada ia la ka jong ka khyndew bad ka mariang.
Ka Ri Fiji ka dei ka dewlynnong kaba don ha ka duriaw South Pacific bad la pynlong ia ka da ki 520 tylli ki dewlynnong. Ka khyndew jong ka Ri Fiji ka heh kumba 18, 343 square kilometer. Hapdeng ki snem 1897 haduh 1916, ki nongsynshar ka Hima Bilat ki їalam ia ki nongbylla na Ri India ban trei ha ki bri sohpai ha Ri Fiji bad kine ki nongbylla ki trei kum ki mraw jong ki nongkhaїi ka Ri Bilat. Kumta ha Ri Fiji ki don ki nong-India bad ki long ruh kiba bun paid bad ki noh synῆiang sha ka їoh ka kot jong ka Ri. Ňiuma, ki don ruh kiwei pat ki nong India kiba duk bad ka Ri Fiji ka la hap ban їakhun bad ka jingeh ha kaba їadei bad ka jingpynїapher jaitbynriew kaba la ktah ruh ia ka shong suk shong saiῆ bad kaba la pynthut jur ia ka synshar-khadar. Kine ki nong India kiba la shah ring mraw sha Fiji bad ki khun ki ksiew ne pateng jong ki ki la im ha Ri Fiji da ki spah tylli ki snem bad kim don shuh ka їing ka sem ne ka khyndew ha Ri India. Kim tip shuh hi ruh ia la ka tynrai bad kim don shuh da kawei pat ka Ri, lait na ki dewlynnong kiba don hapoh ka Ri Fiji kiba dei ruh ki shnong bad ka Ri jong ki. Hynrei ka jinglaitluid jong ka Ri Fiji ha ka snem 1970 ka la wanrah ia ka jingїakynad kaba jur hapdeng ki nong India kiba la shong la sah ha Fiji lane ki Indo-Fijian bad ki trai muluk ne ki Fijian.
Ka jingїakynad hapdeng ki Indo-Fijian bad Fijian ka long halor ka khyndew, hynrei hapdeng ki jingїakynad ne jingsngew їapher jaitbynriew ka don ruh ka jingїarap bad jingїakyrshan kylliang para nongshnong shnong. Ka nuksa, ha kawei ka shnong kaba kyrteng ka Vatuadova kaba la shong shnong da 100 tylli ki longїing Indo-Fijian bad tang 3 tylli ki Fijian ha ka jaka kaba heh kumba 2000 akar kaba long trai da kawei ka kur jong ki trai shnong Fijian kaba la tip kum ka Nadogo mataqali bad khlieh da u rangbah uba kyrteng u Laisenia. Kumba 1,850 akar ka khyndew la shim bad trei wai da ki nongrep Indo-Fijian bad ka jingknieh jubor ia ka jingsynshar da ki shipai ka Fiji ha ka snem 1987 ka la buh ia ka jingim jong ki Indo-Fijian ha ka jingma kaba khraw. Ki nongrep Indo-Fijian ki la sheptieng shikatdei їohba kin shah beh jubor na ki jaka rep jong ki bad kumta ki la leit ban їakynduh markhmat ia u Laisenia u khliehduh jong ki trai khyndew. Ki dang pyrkhat ba u Laisenia un ai jingmut ba kin mih bad їehnoh ia ki jaka rep jong ki da kaba suk, phewse u la jubab hakhmat jong ki kumne, “Lada ki trai shnong Fijian ki beh ia phi, kin hap ban beh shuwa ia nga. Ngan їada ma nga ia phi.”
Ka kyntien Vanua ka mut khyndew, pynban ka kynthup ruh ia ki syntiew ki skud, ki um ki wah bad ki lum, ka duriaw bad ki jaka khwai jong ka, ki phlang um, ki jingthung, ki soh ki pai bad kiwei. Ka jingpule shaphang ka saiῆpyrkhat jong kane ka thaiῆ duriaw Pacific kaba shaphang shathie ka long kaba sngewtynnat namar ba phi hap ban pynїasnoh bad ka jingim hapoh ka duriaw ruh. Ha Ri Fiji ka khyndew kam kynthup tang ka mei ramew, hynrei ka duriaw kaba їar kat shaba u briew ne ka briew ki lah ban leit lynti. Kane ka jingїasnoh hapdeng ka khyndew bad ka duriaw ka long kaba kyrpang ha ka saiῆpyrkhat ki nong Fiji bad ha ki, ka khyndew, ka duriaw bad ka sahit bneng ki їasnoh lang kawei. Ka Vanua ka thew ruh ia ki briew bad ki khot Lewi ni vanua, kaba mut ki briew ki im hapoh ka Vanua ne khyndew. Khlem ki briew ka Vanua ne khyndew ka long kum ka met kaba thylli ka bym don mynsiem. Ka Vanua ka dei ka pla khun bad ka dei ka kmie kaba bsa ba pjiah bad kaba ai buiῆ. Ka dei ka kmie kaba ri ba sumar bad їada ia ki khun. U Blei u thaw ia ka khyndew ba kan kyrshan ia ki khun bynriew ha ka por jong ki jingeh bad ban sumar ia ki ha ka por jong ki jingma. U I.S Tuwere u ong, “ban weng ia u ne ka briew na ka Vanua, ka long kumba weng ia u ne ka na ka jingim ne na ka kmie…bad ban shim noh ia ka khyndew na ki briew ka long kumba shim noh ia ka jingim jong ki” Hapdeng ki nong Fiji ka khyndew kam dei ka mar ka mata ban pynїaid їew bad ka khyndew ka dei ka tynrai long jaitbynriew.
Ki nong Fiji ki ngeit ba ki mih na ka khyndew bad ka duriaw. Kawei na ki dei riti ka long ba ki shim kyrteng bad ki kheiῆ jait na ki dohkha dohpnat ne ki dieng ki siej. U ne ka nong Fiji ki ngeit ba kim dei na kano kano thaiῆ ne ka jaka kaba la dro ne buh pud buh sam. Hynrei ki ῆiew їalade ba ki mih ne kha na ka khyndew ne duriaw kaba la thaw bad shong shnong da ki thawlang bad їawbei jong ki. Ki nong Fiji ki dei jong ka khyndew bad ka khyndew ka saiῆdur ia ka jingim jong ki.
Kawei na ki jingma bakhraw ba ki jaitbynriew Tribal/Fiji bad kiwei ki shem, ka dei ka jingim kaba khlem ka khyndew bad kiba bun bah ki jaitbynriew Tribal/Adivasi ki don mynta hapdeng ka jingma ba ki lah ban jah rngai na sla pyrthei. Ka Vanua ka dei ka thymmei saiῆpyrkhat jong ki nong Fiji, hynrei ka Ri Fiji bad ki dewlynnong jong ka ki don ha ka jingma bad ki nongshong shnong ki lah ban duh ei ia ka khyndew. Nalor nangta, naduh ka snem 1946 hadien ka jingpynbthei ia ki bomb nuclear shapoh ka duriaw pacific ka la ktah shikatdei ia ki jingthaw kiba don hapoh ka duriaw bad kane ka pynmih shibun ki jingeh bad buh jingma ia ki briew kiba im ha ki dewlynnong jong ka thaiῆ South Pacific haduh mynta mynne. Ka jingbret ia ki mar nuclear shapoh duriaw ka la pynkylla bih ia ki um bad ktah ia ki jingim duriaw. Ka thaiῆ South Pacific ka mad ruh mynta ia ki jingeh namar ka jingkiew jong ki um duriaw na ka daw ka jingnang khluit ka pyrthei bad ka jingsyntuid ka kyndew namar ka jingpynjot bad jingpom pathar ia ki khlaw.
Ka їew, ki kam pynmih kamai bad ki kam khaїi pateng kiba laitlan bad khlem teh kyndon ki la pynlong ia ki briew ha kylleng ka pyrthei ban lehmon bad leh be ijot ia ka Vanua bad mariang. Ka rhah spah bad ka khwan myntoi shimet ka la pynlong ia ki briew ban lute, ban khlong jubor ia ki mar poh khyndew bad khur naphang lin ia ka spah mariang khlem tyngkai shuh. Kane ka dei ka jingma ba shyrkhei ba ki Tribal/Adivasi ki mad ha kane ka juk neo-liebral. Ym dei tang ha Fiji, ha Ri India ruh ki Adivasi bad ki Tribal naduh ka thaiῆ shatei lam mihngi shaduh ki bynta pdeng ka Ri India ki їakynduh jingeh bad ka don ka jingma ba ki lah ban jah rngai na sla khyndew. Ka Meghalaya, ka jylla riewlum jong ki Khasi-Jaiῆtia bad Garo bad kiba ritpaid, kam dei ban shah ne pdiang ban don ki kharkhana kiba heh lymne ban den ia ki wah lymne ban khlong pathar ia ki marpoh khyndew namar kane ym tang ba ka pynjot ia ka sawdong sawkun, hynrei kan pynkylla phetwir ia ki trai muluk. San phew snem ka Jylla ka la sakhi ia ka jingtih pathar ia ki mar poh khyndew kaba la pynkylla bih ia ki um ki wah bad la pynjot ia ki jingim jong ki khlaw ki btap. Ka la pynkylla duk ruh ia ki nongshong shnong.
Ka Jylla Meghalaya kaba don la ka jong ka rukom bad dustur bat khyndew kaba kyrpang kaba la їoh pateng na ki longshuwa, mynta ka don ha ka jingma ha kaba їadei bad ka khyndew ka shyiap. Ka jingkiew ka jingdon ki nongshong shnong trai muluk ki bym don khyndew shuh la ka jong hapoh ka Jylla ka la dei ban pynkyndit bynriew ia ngi. Shah ngan ai nuksa kumno ka longїing Khasi ka lah ban duh longtrai halor ka khyndew? Katba ka jingdawa bad jingpynlut na ka bynta ki jingdonkam ha ka jingim ki nang kiew dor, kum ka bai shong skul bad bai sumar pang, da ki spah tylli ki longїing Khasi kin duh ei bad kin im khlem ka khyndew. San snem mynshuwa ha ka por ba nga dang shah sumar na ka jingpang Cancer nga la їashem bad kawei ka longїing kaba tyngkhuh bad kane jingkylli. Ba lada ki doctor ki dang lah ban pynkhiah ia u dkhot ka їing ki kloi ban die duh ia ki lyngkha ki hali jong ki na ka bynta ban pynmih ia ka bai sumar. Ha ki phew snem ba dang shu lah, ka khyndew ha Meghalaya ka la kylla long ka mar їew-mar khaїi kaba ki trai khyndew ki khlieh dor bad ki la don bun ki khep ba la pynkylla jubor ia ki ri raij, ki khlaw raij bad ki jaka shnong sha ka ri kynti shimet khnang ban lah ban die duh bad kamai spah. Kum ka jaitbynrew ngi la hap ban pyrkhat jylliew ka mut aiu ban ieid jaitbynriew? Ka don ka jingїasnoh hapdeng ka jingduk, ka jingphet shnong, ka jingkylla phetwir bad ka jingkiew dor ha ka liang ka jingpyndap pynbiang ia ka jingim. Haba ngi їakhun pyrshah ngi dei ban їakhun ia baroh, ym tang ia kawei.
Halor kane ngi donkam mynta ban їoh biang ia ka jingstad jong ka hyndai bad ban wanrah ia ki buit, ka jingstad bad jingshemphang kumno ban їakhun bad kine ki jingeh. Bad kawei na kita ki jingstad-jingshemphang ka dei ka saiῆpyrkhat Vanua jong ki nong Fiji kaba lah ban pynim pat ia ka pyrthei mariang. Sa kawei ba nga їoh jinghikai na ki nong Fiji ka long shaphang kata ka “theology of interdependence” lane kata ka jingshaniah bad jingїadonkam mar kylliang. Ka pyrthei-mariang bad ki jingim kiba don hapoh jong ka ki їadonkam mar kylliang na ka bynta ban im ban san bad roi. Ka saiῆpyrkhat Vanua ka hikai ia ngi ba ka khyndew, ki briew, ka duriaw bad sahit bneng ki don ka jingїasnoh bad kumta lada ngi pynsniew ia kawei ngi pynsniew ia baroh. Kane ka jingsngewthuh ne jingshemphang ba ngi їadonkam mar kylliang ka pynїoh ruh ha ngi ia ka mynsiem blei ban ieid, ban їatiplem, ban їasam bad їashim bynta lang bad ban їa-їeng bad їakhun lang ha ki jingeh. Ki nong Fiji ki ngeit ba ka Vanua ne ka khyndew ka ai ka jinglaitluid bad ki nongshnong shnong ki don ka hok ban laitluid bad lehkmen ha ka. Ka duriaw ka long lalitluid na ka bynta uwei pa uwei ne kawei pa kawei kiba king ia ka lieng jong ki.
(Їa kane ka jingthoh la sot na ka paper ba nga ai ha ka Face to Face prokram kaba la long ha Pacific Theological College, Suva Fiji ha ka snem 2004)
Phi don ban ong eiei?