Purningstar Shabong
Shwa ba ngan jam sha ka bynta kaba nga mut ban pashat sha phi ki nongpule, nyngkong nga kwah ban pynkynmaw ia phi iaka jingmut ba jong ka District Council kaba lehse bun na pdeng jong phi phi ia sngewthuh bakla khamtam ki samla bad bun ruh ki rangbah ba la san.
Haba ong “District Council” ngi sngewthuh ba ka don ar tylli ki kyntien kiba lada ngi pynkylla sha ka ktien Khasi ka dei “Ka kynhun kaba ialam ne kaba shynshar hapoh ha District”. Kham bunsien, ngi shem ba ia ki District la phiah ha ka kyrteng jong ka Jaitbynriew ba kan peit iaka shynshar khadar trai ri trai muluk kat kum ka jinglong jingman jong kata ka jaitbynriew ha kata ka jaka ne ka thaiñ.
Kumta keiñ haba ong Khasi Hills Autonomous District Council ka mut ba ba ka dei kata ka kynhun kaba khmieh bad shynshar hapoh ki bynta jong ki Khasi bad ruh haba ong Jaintia Hills Autonomous District Council ka mut baka dei kata ka kynhun kaba shnshar hapoh ki bynta jong ki Jaintia.
Ka long da shisha kaba sngew bynñiaw haduh kata kata ba ki briew kiba na bar lyngba kata ka Divide and Rule Policy ki phiah iaka Jaitbynriew jong ngi ha ki artylli ki bynta kata ka dei ka Khasi bad Jaiñtia. Kane ka Divide and Rule Policy ka dei kata ka rukom treikam jong ki poiwir(dohlieh) ban phiah shwa sa shynshar kata ka mut ban pyniapher jingmut bad pyniashrut shwa sa shynshar pat khnang ba kin ym iatylli shuh bad ba kin tlod bor noh. Lyngba kane ka rukom treikam jong ki poiwir, ka long da shisha ka bih kaba haduh mynne mynta kam pat duh noh na ka Jaitbynriew Khasi jong ngi. Bad kaba sngewsih shuh shuh ka long ba ka pyrthei baroh kawei ka dang ithuh iaka Jaitbynriew jong ngi na ka bih, ym na ka jinglong jong ka dur ba shisha jong ka. Bad dei halor kata ka daw, haduh mynta ka pyrthei ka tip ba ki trai shnong ha Meghalaya ki dei ki jaitbynriew Khasi, ki jaiñtia bad ki Garo.
To ieh, ngan ym kren shaphang ki Garo, hynrei ha kane ka bynta ngan kren beit tang iaka Jaitbynriew lajong kaba la tip kum ka Khasi bad jaiñtia kaba bun na pdeng jong ngi ruh ngi dang kubur ia kane ka bynta bad ngi dang kam ia kata ba don uta u Khasi bad u Jaintia. Para Ri baied, ka jingkylli kaba nga sngewdei ban buh ka long, Hato u don shisha uta u Jaiñtia? Lada u don, nangno u wan? kaei ka thymmei longbriew jong u? kaei ka rukom Kheiñ Kur kheiñ jait jong u? kumno u shynshar khaddar bad kumta ter ter. Hynrei ka long kaei kaei kaba sngew bynñiaw ban ong ba uta u jaitbynriew Jaiñtia um shym la don hangne ha Meghalaya. Hynrei ka jingmih jong ka kyntien jaintia ka dei tang na ka daw jong ka jing wan jop thma uta u syiem Jaintiapur ha kip or hyndai uba mih na ka thymmei jong ka Jayantee ka bym dei na kynhun u Hynñiewtrep. Te balei keiñ ngi dang ia kyrsum sah ha ka kyrteng jaiñtia kaba la khot sien da ki poiwir tang naka daw ban phiah bad wanrah jingiapher ha ka Jaitbynriew jong ngi?
Ha ki kot pule ba pher bapher bad haba wad ruh na ka thup jong ki jaitbynriew ka pyrthei ba la lum thup da ka UNESCO la shem ba u Jaintia bad u Khasi u don la u jong. Bad baroh kawei ka pyrthei ki tip ba ha Meghalaya ki don ki tei ki lai tylli ki Jaitbynriew. Ym tang kata, ha ki kot skul ba pher ba pher kiba la thoh da ki para doh para snam jong ngi ruh, ki bynrap ba ha Meghalaya ki don ki Khasi, Jaintia bad ki Garo bad ki khynnah skul ne khynnah pule ki hap ban shah hikai kumta bad ban thoh kumta ha kino kino ki bynta ban ban iai kren kumta shi kumta.
Haba ngi tip ba u Jaiñtia um don hangne ha Ri Hynñiewtrep bad um dei hi ruh uba mih na u Hynñiewtrep, balei keiñ ngim nud ban kren bad ban pynshai noh sha ka pyrthei baroh kawei ba ym don Jaiñtia hangne ha Meghalaya bad kaei kaba ki la thoh bad buh jingthoh ba u don uta u jañtia ka dei kaba bakla bad ka kam thok kaba la pynmih bakla da ki kato katne ki briew ba mynshwa ki bym tip iaka jingshisha? Ki briew kiba shong(krih) sha ki thaiñ Pnar ki dei hi ki Khun ki Ksiew u Hynñiewtrep, kiba wan na ka juh ka thymmei longbriew kumba long ki ba shong(krih) sha ki thain War, Maram, Bhoi, Lyngngam bad Khynriam bad kiba mih na ka juh hi ka Thymmei Longkur bad Kheinkur kiba iadei kur ne kiba mih naka juh ka Mei Iawbei u Pa Thawlang kam pher la ki shong sha kano kano ka bynta jong ka Ri u Hynñiewtrep. Kumta ban ong ba don uta u jaitbynriew ne tnad jaitbynriew jaiñtia nga sngew ka long shisha kaba bakla shi katdei eh bad ka dei ruh ka kam phiah ne pynpait jaitbynriew kaba na ka liang jong nga bad lehse na ka liang jong ngi kiba kwah ban wanrah iaka jingiatylli jong ka Jaitbynriew ngim lah ban pdiang.
Tang na kane ka kyntien Khasi bad Jaintia kumba la phiah ïa ki District, bun ki samla bad rangbah jong ngi ki sngewthuh bakla noh da kaba kam ba kam dei na ka juh ka Jaitbynriew. Ym tang kata bun ruh ki pyniapher jaitbynriew da kaba pynshong nongrim naka KHADC bad JHADC khlem da tip pat ba ki tei ki ar tylli ki Council la phiah ha ka dur jong ka jing shynshar ha poh ki District bad kam mut pat ha ka dur jong ka jingiapher jaitbynriew. Para Ri, ka la dei namarkata, ban puson noh ha ka lynti kaba dei, ym shuh ha ka lynti kaba bakla.
Ngi dei ban pynbeit noh ia baroh ki jingbakla kiba ka pyrthei ka ithuh ia ngi lyngba ka jingbakla bad ka jing pynbeit kan long ka jingkyrkhu bad ka jing pyneh daw iaka Jaitbynriew Khasi jong ngi ban ithuh noh tang kawei ka kyrteng jaitbynriew kata ka dei ka Jaitbynriew Khasi. Kumban shu bynrap pat balei ngi dei ban ai jaitbynriew Khasi bad balei ym ai jaitbynriew Hynñiewtrep. Ka daw ka long ba hooid ngi dei ka jaitbynriew Hynñiewtrep hynrei namar ba ha ka Jaitbynriew jong ngi la mih ki jait Longsyiem kum ka Pah Syntiew bad ka Li Dohkha kiba u nongthaw u sei kyrpang lyngba ka meiramew ban long ki Syiem Nongshynshar hapoh ka Ri u Hynñiewtrep bad ruh ka jing don ka Niam Tangjait haba don ka shong kha khleh lynga u shynrang Khasi bad ka kynthei dkhar bad sa mih ki jait kiba sdang da ka kyntien ‘Khar’ namar kata ka daw la khot ka kyllum lang da ka Jaitbynriew Khasi. Bad kum ban shu bynrap, haba ong uei u Khasi? Ka jubaab ka long “ U khasi u dei u Khun u ksiew jong u Hynñiewskum Hynñiewtrep” bad shuh shuh haba bynrap ia kane, uwei na ki riew rangbah, u rangbah C.Lyngdoh (Bamkwai ha dwar u Blei) uba dei ha kato ka por u Session Judge jong ka KHADC u ong “A Khasi is a Khasi because of his religion, to understand him, one must go down deep the roots of Khasi Religion” kaba mut u Khasi u dei u Khasi namar ka niam jong u, ban sngewthuh uei u Khasi, dei ban ngam sha trai jong ka niam Khasi ne sha trai ka saiñ Pyrkhat Niam jong u Khasi.
Kumta lada phi sngewiahap bad sngewthuh ia kane jingmut jong nga lyngba kane ka jingthoh, la dei keiñ, namarkata ban leh eiei noh halor kane ka bynta ban ieng rangbah bad ban mih sha khmat kum ki Khraw Pyrkhat ban pynbeit noh ia kane ka jingbakla kaba la syrtap ia ngi mynta lah da ki spah snem ha ka jingdum bad ka jing sah khyllung sah khynnah bad kai lyngngoh lyngngain. Kumba ong ka ktien sneng “Wat ïaid lyngngoh lyngngaiñ ioh poi sha ka lehrain”. Namar ba ha ka jaka ban pynithuh ehdaw ialade ba ngi dei ki Khasi, ki Khun ki Ksiew u Hynñiewtrep bad ha Meghalaya ngi don tang ki Khasi bad Garo kiba dei ki trai shnong, ngi ïatuh jemdaw pynban ba ki don ki tei ki lai tylli ki jaitbynriew. Bad ka jingiathuh bad iai pynithuh jong ngi kumtei ka pynpaw ba haduh mynta ngi dang bud ia la lynti jong ka jingbakla bad shah ialam bakla, ym iaka jingshisha ne iaka Hok longtrai lajong kum ka jaitbynriew ka bym shym la shim kylliang nangno nangno. Bad lada ngi dang pynlong khraw ia uta uba la wan hiar thma teng ia ngi ha ki por kiba la leit ka mut ba ngi dang dei sah ki mraw jong u haduh mynta ruh. Watla ha ki por ba mynshwa (hyndai) ngi la shah hiar thma ha kiwei pat ki jaitbynriew, hynrei to tip ba ngi la jop bad ngi la long kiba laitluid kumba u Blei ula buh iaka jaitbynriew jong ngi kum ka jaitbynriew ba laitluid, ym ka jaitbynriew kaba long mraw.
Ban wanrah iaka jing ia tylli ha ka jaitbynriew jong ngi ka dei ka kamram jong ngi iwei pa iwei bad ban ioh ia ka jingiatylli kum kawei ka Jaitbynriew ka dei ban long tang kawei ka kyrteng, na kawei ka thymmei longbriew bad na ka juh ka saiñ pyrkhat kheiñkur kheiñkha.
Phi don ban ong eiei?