Ex. Rev. K. Langrin
Ka jingpule kot ka long kaba ai jingmyntoi shibun ia kita kiba don ka
mon. ka jingpule kot ka dei ban da don da ka jingkwah bad jingthrang naduh ka dohnud, ym dei ban shu pynbor.
Ki riewkhraw mynshuwa kum u Sir Isaac Newton, u Abraham Lincoln, u Mahatma Gandhi bad kiwei kiwei de ki long ki nongpule kot ba shisha. Balei u Mahatma Gandhi u sa kylla long u briew uba pawnam haduh ba ki phareng ki hap ban pyrto bad burom, ka sdang na ka jinglong ‘Nongpule kot ba shisha’. Ka jingpule kot u Mahatma Gandhi kam dei tang ha la iing hynrei wat haba u shong hapoh rel ruh. Teng teng ki para nong India ki la kynnoh khleh bieit ia u namar u pule kot khlem kut. Don arngut ki paralok jong nga kiba la sangeh la slem bah ha ka jingleit skul hynrei haduh mynta ki dang minot ban pule kot. Kita ki long u bah Leaderson Amora bad u bah H. Gephrin Ryntong kiba na Nongdaju, Ri Lyngngam. Balei u bah Leaderson Amora uba la pass tang class-V u kylla expert ban kren phareng dei namar ka jingminot jong u ban pule kot haduh mynta. Kumjuh ruh balei u bah H. Gephrin Ryntong u kylla long u nongthoh article ha ki kot khubor dei namar ba u dang bang ban pule kot haduh mynta. Ha Nongdaju bad ha Ri Lyngngam kiba kren bein ia ki ki dei ki riewbieit bad kiba isih ia ka kot.
To ngin ia peit khyndiat sa shaphang u niangbamkot. Ha ka ktien phareng ia u niangbamkot la ong – ‘Bookworm’. Ha ka jingshisha dei ban ong ‘u wieh bamkot’. U wieh borabor u don tang ha ki jaka bajem bad ba long sngem. U wieh um lah ban im ha ka khyndew ba long eh namar um lah ban ksam shapoh. Hynrei ha ka khyndew ba jem u wieh u lah ban ksam shapoh ban wad jingbam. Te ia u briew uba pule kot naduh basdang haduh ba kut ia ki kot ba la thoh da kiwei man ka sngi, hynrei um lah ba pyniar da lade la khot u niangbamkot ne u wiehbamkot (Book-worm). Khnang ba phin sngewthuh ngan ai da ki nuksa. U briew uba minot ban pule Kotbah (Bible), hynrei lada um don ka bor na lade ban pyniar bad ring dur, haba phah iathuhkhana ha ki jingiaseng, bun ki nongsngap ki shoh samthiah bad mih shabar. U nonghikai skul ruh, ynnai iakren ia ki nonghikai ki bym ju pule kot (Lazy and idle teachers) shuwa ban leit sha skul. Ngi ju shem ba ki nonghikai kiba shu long tang ki niangbamkot (Book-worm) kim lah ban pynstad ia ki khynnah namar wat ialade ruh kim sngewthuh. Na kata ka daw bun ki khynnah kim roi. Ki khynnah skul ruh kumjuh, kiba shu pule minot khlem don ka bor ban pyniar dalade kim lah ban thoh ha ki Exam lada u nongset jingkylli u pynkylla khongpong ia ka jingkylli. Balei ba bun ki khynnah skul jong ngi ki pheil ha ka subject Mathematics, Science bad English dei namar ba ki shu long tang ki niangbamkot kiba minot ban pule kot hynrei kim don ka bor sngewthuh. Balei ba ki khynnah kim ioh ia ka bor sngewthuh? Ka daw banyngkong ka long namar ba kim ioh ia ka nongrim naduh dang rit. Ka daw ba ar ka long namar ki kmie ki kpa jong ki kim pat sngewthuh ia ka dor jong ka jingphah skul. Ka daw ba lai ka long ba ki nonghikai ki shu long tang ki niangbamkot kiba leit hikai ia ki khynnah khlem da sngewthuh wat ialade ruh.
Mynta to ngin ia kren sa shaphang u nongpule kot bashisha. U nongpule kot ba shisha haba u pule minot ia ki kot ba la thoh da kiwei u nang ruh ban pynwan dur, ban ring nuksa bad ban pyniar dalade. Balei ba ha ki jingiaseng bah kiba ioh ban iathuhkhana ki dei kijuh shi kijuh. Ha ka jingshisha la dei ban ailad ia baroh ba kin ioh ban iathuhkhana. Ka daw ka long namar kiba bun ki riewpule kot kim don ka bor sngewthuh nalade. Lada phah iathuhkhana ia ki ki shu pule beit ia ki jingthoh jong kiwei. Ia kata nga la lap ia uwei u rangbah niam uba smat ban pule ia ki sermon ba la thoh da u Rev. T. Rodborne. Ha kawei ka jingiaseng uta u rangbah u la ioh program ban iathuhkhana. Hynrei haba u kren u shim beit ia kaei ba u Rev. T. Rodborne u la thoh. Naduh basdang haduh ba kut u shu pule beit ia ka sermon jong u Rev. T. Rodborne khlem pynpher wat khyndiat ruh, kat haduh ba ki paidbah ki la rkhie sammut namar ka jingiaseng kam dei ka Synod hynrei u ong pat ‘Ha kane ka jingiaseng Synod’. Namar ba u shu pule ia ka sermon ba u Rev. T. Rodborne u kren ha ka jingiaseng Synod. Um ia kita te ym dei ban ai program ban iathuhkhana ha ki jingiaseng bah namar ki paidbah nongsngap kim ioh jingmyntoi ei ei ruh. Te nga ai jingmut hangne ba ha ki jingiaseng ba kham bun briew la dei ban jied nongiathuhkhana ia ki briew kiba long ki nongpule kot ba shisha, kiba don ka bor ban pyniar, ka bor sngewthuh nalade, ka bor ban pynsngewtynnad ia ki paidbah, ka bor ban ring dur bad ai nuksa.
Haba thung nonghikai ha ki skul ruh naduh ki skul rit haduh ki skul heh, ki nongpyniaid skul ki la dei ba thung nonghikai tang ia ki riewpule kot ba shisha kiba don ka bor sngewthuh, ka bor ban pyniar nalade, ka bor ban khring ia ka jingmut jong ki khynnah, kiba don ka bor ban pynjuh bad pynieit ia ki khynnah. Balei ba ki khynnah jong ngi kim lah ban ia kot bor bad kiwei, dei namar ba ngi thung nonghikai ia ki briew kiba shu pass ialade khlem da sngewthuh. Balei ki khynnah jong ngi ki pheil ha ka Mathematics, Science bad English, dei namar ba ki nonghikai ia kitei ki subject ki leit ban hikai khlem sngewthuh wat ialade ruh.
Nga ai jingmut ruh ia ki kmie ki kpa kiba phah skul ia ki khun ba kin iatrei lang bad ki nonghikai. Ha ka jinglap jong nga kum uwei na ki nonghikai ba la slem (36 snem) ha ka kam hikai skul, kawei na ki daw ba ngi shem jingeh ka long ba ki kmie ki kpa ki kwah ban phah kiew class ruma wat lada ki khun jong ki ki leit kyrpad ia ki nonghikai ban pynkiew class jubor. Don ruh ki kmie ki ka kiba shu phah spel tuta ia la ki khun khlem da ioh ia ka nongrim kaba naduh tynrai. Ia ki khynnah skul ngim dei ban shu pynbor ban long ki niangbamkot hynrei ba ngin pynlong ia ki ki riewpule kot ba shisha, kiba ioh ia ka bor sngewthuh, ka bor shemphang bad ka bor ban pyniar dalade.
Nga ai jingmut ruh ia phi baroh ba ngim dei ban ngiah ia ka jingpule kot. Kumba ki jhur jyrngam ki tei ia ka met, kumjuh ruh kaba pule bun jait ki kot ka tei ia ka jabieng. Haba ngi pule ia ki kot ba la thoh da kiwei ngim dei ban shu long tang ki niangbamkot kiba pule khlem sngewthuh. Ka long kaba donkam shisha ia ngi baroh ba ngin pule kot wat haba ngi la tymmen. Ma phi ki bym long ki nonghikai skul bad ki bym long ki nongiathuhkhana ha ki jingiaseng ruh to long ki nongpule kot kiba minot khnang ba ka jabieng jong phi kan ym bthi. To pynmlien ban exercise ia la ka jabieng da kaba pule kot man ka sngi shuwa ban thiah. Ka don ka jingong, “The best teachers in any field of knowledge are those who remain student all their lives”. Wat lada phim dei ki nonghikai skul ruh lada phin minot ban pule kot kum ki khynnah skul phin long kiba stad bad ba shemphang ha kaba hikai ia kino kuino ki kam. Ka jingim jong nga ruh ka long ban pule kot; bad ka jingpule kot jong nga kan kut ha ka sngi jong ka jingiap.
Phi don ban ong eiei?