Da U Bah Forwardman Nongrem
Nga la poi sah ha kawei ka shnong kaba don hangne ha Ri Khasi jongngi ha kawei ka por 5 snem mynshwa bad ha kata ka jingleit nga la poi leit sah ruh ha kawei ka ing jong uwei u riew tynmen. Ha lynti shwa ban poi sha kata ka shnong ba nga mut leit sah nga la dei ban iaid lyngba kawei ka shnong kaba la kham heh ban ia kata ka shnong ba nga mut ban leit kaba don ruh kham pajih shi pda maw eiei na kata ka shnong ba nga dei ban leit sah. Nga la lap ha kata ka jingiaid lynti ba ym ikop ban don ruh wat uwei u Khasi (bad lada don ruh lehse la jynjar ban ithuh uno u langbrot bad uno u blang). Ha kata ka miet hi ngam banse ban kylli na uta u riew tynmen trai ing da kaba kylli kumne “ Balei mo shato kawei ka shnong kham pajih nangne ki bun katto katto ki bym dei Khasi ne ki bym ikop trai shnong” bad ha kata ka por u la iathuh ianga ba mynshwa haka por ba nga dang samla la wan kyrpad iaka shnong daki ar tylli ki longing naka jylla aiu re ban shah iaki ba kin buhai shnong ban ri masi ha shnong jongka bad ki da ong ruh ba lada phim shah ngin sa iap namar ba ym don jaka shuh iangi ha shnong lajong. Haba kum kata ka por, ka shnong ka la lum iaka jingialang ( ngam kwah pyndonkam iaka ktien ba kyntang jongka Dorbar) bad ha kata ka jingialang ki la don kiba ong “ To ngin shah ia ki bapli ioh kin shu iap tyrut ei khamakha sha lum sha wah” hynrei ki don pat kiba ong “ Em daleilei ym dei ban shah namar ynda ki lah syaid kin sa puh kylla iangi “. Ha kaba kum kata ka por jongka saw ka sian, ki la shim iaka rai kaba ki ong ka “ rai pdeng “ da kaba ki la rai ban nym shah ia kita ki nongwei ba kin sah lang ki shnong kumba ki la wan ban kyrpad hynrei kin shu ai jaka iaki ba kin sah ha rud shnong kham pajih. Kaei kaba jia pat la iathuh hanga da uta u riew tynmen ( u ba la khlad noh mynta) ba hadien katto katne snem ki khun jongki ki la wan ialam ruh iaki Lok ba dei na ka juh ka doh ka snam jongki sha kata ka shnong bad ym tang iaki Lok hynrei suki suki iaki bahaing bahasem bad ia kiwei pat ki ba ym lah ban tip. Hadien tang daki phew snem, kata ka rud nong kala kylla long ka shnong kaba khamheh ban ia kata ka shnong ba la don lypa bad bunsien bunsien la iathuh hanga da uta u riew tynmen ba ki ju byrngem byrsit bad shoh ne dat ruh iaki trai shnong ne iaki trai ri trai muluk bad u da ong imat la pyndep iaka jingsneng ba don ha kawei ka khana ba “ ynda la syaid u haram ban puh kylla ia uba pyllait im ia u”.
Ka khyndew ka shyiap ka dei kawei naka bynta ba kongsan ban ithuh ia kano Kano ka Ri ne ka Jaitbynriew bad khlem da don maka yn nym lah ban ithuh ia kano kano ka RI laitluid kum ka Ri kaba donbor bad lah ban synshar ialade ( Sovereign State). Ki Jew hashwa ka snem 1948, la shu iathuh shaphang jongki tang lyngba ki khana pateng ( History) hynrei ka pyrthei kam pat shym ithuh iaki hashwa katei ka snem. Naduh ka spah snem ba nyngkong ( first century) jong kata ka Common/ Current Era (CE) la iathuh ba kiba bun ki Jew ki sah kylleng pyrthei watla ki dang don ruh napdeng jongki kiba sah ha kata ka Ri Palestine kaba la ju tip mynshwa . Ngam kwah ban iakren ia kata hynrei nga kwah ban ong ba kano kano ka Jaitbynriew ka ba la duh noh iaka khyndew ka shyiap kan sa sah tang haki khana pateng bad haki jingthoh lada don ba dang kynmaw bad kiba dang thoh shaphang jongki.
Ka Jaitbynriew jongngi kam pat poi haduh ka khep kumba jia iaka United Kingdom of Israel and Judah haka snem 720 BCE ba kin shah jop thma noh ha Kata ka Hima ba la ju tip haka History kum ka “ Neo-Assyrian Empire”. Ka jingshah hiar thma jongka Jaitbynriew jongngi halor ka khyndew ka shyiap ka iapher naka Ri Israel bad Judah hyndai kaba la ialeh haba shai ba paw namar hangi ka dei ka thma ba jar jar napoh napoh lyngba ka jinglong shida haka mynnor bad ka jingieit sbai ieit tyngka bad ka rhah spah shimet haka mynta. Ka jinglong shida palat jongka Jaitbynriew jongngi haki por mynshwa ka la buh jingeh iangi hi namar ngi la shida palat kat haduh ba ngim lah ban ithuh shuh iaki suri ba wan haka dur snieh langbrot. Naka juk ka shida shi jingmut ka wan kata kaba ki ong naka syrngiew ka myntoi shimet, ngi pynnoh iap iaki longdien jongngi. Naduh na Shillong bad haduh ki jaka khappud jongka Ri Khasi Jaintia ngin lap iaki jingshisha jongka jingshah hiar thma ba jarjar bad ngin iohi ruh ba kumno ki briew bym dei Khasi kiba dei tang ki raiot jongki Hima katba kum ki riti dustur ki la ioh la ki bhah ki bynta naki Hima bad ki Syiem haka dur ka jing ai pata ne ai wai khyndew wai shyiap. Na kaba ki long tang kum ki nongshim wai khyndew ki iohlad sa ban shna shnong shna thaw bad nga sngewdei ban ong ba kam dei ka jingbymtip riti dustur ba ki Syiem Ki Hima ki iaid lait iaki jingpyniaid u barim haki kam Hima sima hynrei dei ka jinglalot, kangar bad pyniaid kum ka nong kynti shimet ia ka khyndew ka shyiap kaba dei jong u khun u hajar uba dei u trai shnong ne u trai Ri trai muluk. Katba kum ka riti dustur u Khasi, iaka khyndew raid ne khyndew Hima yn nym lah ban die duh hano hano hynrei ki dei ki bynta ba u khun u hajar un pyndonkam ia kiba ki raid ne ki Hima kin shim noh shalade lada uta u nong pyndonkam u iehnoh bad um pyndonkam shuh iaka jaka. Kaba pynlyngngoh ianga bad kaba ngam salia ban kynthoh ruh ka long kumno ki Syiem jongngi ki ai sanad rangbah shnong sha ki bym dei ki khun ki hajar bad kumno ruh ki raiot jongki it ki Hima kin ioh ka lad ban register ia khyndew ka shyiap haki ophis sorkar bad ban buh bynda haba shim ram naki bank ha kaba wat ki Khun Ki Hajar ruh kin nym lah ban leh kumta katba kum ki riti dustur ???
Haba phai sha ka Riew sait thma pyrthei (politicians) bad shaki bor sorkar ruh ngin nym lah ban len ba uba bun ba lang u la duh jingshaniah kumba ka long mynta. Ki la shu kut ha ka ban iaknieh doh kyndang bad song tyngka lem bad ki jingpynbiej bad ialam bakla ia u paitbah. Ki nongmihkhmat ki kylla long tang ki nong sam scheme hynrei ym shuh kiba lah ban shna iaki ain na bynta ban pynskhem iaka khyndew ka shyiap bad ki riti dustur. Nga dang kren haba iadei bad ka Meghalaya Land Transfer Act, 1971 bad kumno kane ka ain ka la paw naduh ka ba sdang jongka ba kam ia don bynta eiei bad ka jingshngain ki Jaitbynriew riew lum trai shnong halor ka khyndew ka shyiap lada ka sorkar kam lah ban leheiei hynrei ngin peit kumno kan Jubab halor kane ka bynta!!!
Ka khyndew bad ka jingbymdon thikna jong u pud u sam ka dei ka mat kaba la pyniam briew bad pyniap briew haka Jaitbynriew jongngi. Ka sorkar da ki phew snem ka la shu kut tang haki jingialang bad ki jingkular khlein la thang bad jwat la bam ia u paitbah. Ki jingkren ban thaw ia kata ka Boundary Commission ruh khlem poi shano shano ban weng ia kane ka jingeh. Iaka District Council lei ym donkam shuh ban iakren namar ki shong haki shuki ba mih bad san ki shiah bad kiba donkam ban ia bujli man ka por. Kane ka shna ka donkam ban skhem shwa lada kiba don hangto ki kwah ban trei naka bynta ka Jaitbynriew.
Ha kaba kum kane ka por jongka saw ka sian bad ka por jongka jingshah hiar thma ba jarjar halor ka khyndew ka shyiap, ka donkam iaki Syiem bad ki Hima ba kin sngewthuh. La pynkupbor iaki katba kum ki riti ki dustur namar kata, ka donkam ruh iaki ba kin pyniaid iaki it ki Hima katba kum ki Riti ki dustur namar lada ngi la duh iaka khyndew ka shyiap ngi la duh iaka Jaitbynriew bad iaka jinglong ba kyrpang jongngi. Ki Syiem kum ki nong pynskhem iaki Riti Dustur kim dei ban klet ban phai sha ka mynnor bad nga sngew ban ong ba ki Hima hapoh ka Jaitbynriew ba ka la dei ka por ban khyllie biang iaka “ Ain Bri Khyndew” ( Land Laws) kumba la pynskhem ha u bnai November jongka snem 1929 daka Khasi National Dorbar haba iadei bad ki rukom bat khyndew katba kum ki riti dustur ryngkat ka jingpynthikna ba kumba Ki khyndew Hima ne ki khyndew raid ki dei Ki khyndew na bynta u paitbah ( Community Land) bad ki iapher na ki “ Ri Syiem “ bad ki khyndew “Bam Syiem” daleilei kim dei ban pyndonkam thala khlem ka jingtip jongka Dorbar Hima baroh kawei. La donkam ruh iaki paitbah bad ki riew shimet ba ki dei ban iaid ryngkat ka jingstad ioh ki longdien bad ki khun ki kti jongphi kin duh iaki “ Ri khain ne Ri duwar – kiba dei ki khyndew Kur “ . Ioh ngin duh Iaki “ Ri Seng bad Ri Nongtynmen kiba dei ki khyndew ba ngi ioh pateng “ bad ia kiwei kiwei ki rukom bat khyndew tynrai jongngi. “Ngim dei ban leh nongwei iala ka khyndew ioh ka khyndew kan sa leh nongwei iangi “