U Pynbhalang Mawleiñ,
Lower-Mawprem.
Ha ka Nongbah mynta la synshar ka pyrthei shai sngi. Na ka nongbah sha ki jaka kyndong yn sa rah lem ïa ka jingshai. Kumta ka ‘narrative’ ne ka khana parom ki jingkylla ki dei ka lynti ïaid ka pyrthei shai sngi. Ngim tip kumno sha ki leit pynkylla man ka sngi. Hangne kam don jingpynksan lane ka jingpynrem, hynrei ka dei tang ban ïa sngewthuh katla kat ïai.
Ñiuma yn ïai pynkynmaw de haba sdang ïa kiei kiei baroh ka shong ha ka jingpynïeng nia. Kumta te dei rukom jong ka pyrthei shong briew mynnor. Hangne yn pynkynmaw ba ka jingpynïeng nia jutang: ka dei tang ïa kito kiba kloi ban ïeng ha khmat ka por ka bor bishar kashari. Phi ioh ïa ka hok tang ïa kata kaba phi lah pynïeng nia, ym ïa kaba phi dawa. Lait nangta, kam dei shuh ka nia la dei tang ka ktien dukan sha. Ka jingpyni nia hangne la buh ha khmat kiba bun balang. Lada phi sngew pyrshah, ka dei ka kamram shimet ban pynïeng nia mar pyrshah. Ka long ruh ha khmat ka aiñ briew ne aiñ Blei.
Namar ha ka pyrthei shai, ka don ka thylli jingduna ‘incompleteness’, kaba la shah pyndap noh ha ka dor. Kumta ym tip shuh, ym lap ba sngewthuh ki jingïadei jan baroh ki la don la ki rukom buh dor ‘price-tag’. Ka dor bai ‘chip’ ba 5 ne 10 tyngka por ïam khun. Tip shuh mynno ka ktien ‘khublei shibun’ ka leit kylla bai sha 500 tyngka. Tip shuh mynno i pin jaiñsem sada i la kylla 20 tyngka shiliang. Tip shuh mynno ha ïing ïap, ka ‘ai sngewlem’ ban ïakyrshan la kylla ka kam ijli. Tip shuh mynno ka jingieit kmie kpa la kurup noh da ki ‘smart phone’.
Ym tip shuh mynno ba ki tymmen ki kro ki hiar kum ki nongbam maphot ha ïing. Ban ri ban sumar ïa ki la donkam ban phah buh pisa boina ‘advance payment’ naduh dang eh met. Ka dei ka rukom jong ka pyrthei shai, ba ka pisa kaba leit, ka dei ruh ban wan phai (return on investment). Ïa kiba lah ban buh bai bam tymmen te biang. Ïa ki bym lah pat u Blei u Nongpyndap un tip kit khlieh hi.
Daei bad mano ba la ban pyndap ïa kata ka jingthylli duna, ba la pyni ka por. Ym tip shuh ka por ka dei kaei? Ka lynti ïa kine ki jait jingkylli ha ka pyrthei ‘Post-Truth’. Post-truth ka mut ki sakhi satar kim don dor than lait na ka jingsngew shimet. Haduh ba u snem 2016 ka ‘Oxford Dictionaries’ ka pynkup burom da ba ai syndon ‘word of the year,’ ktien jong u snem. Te ka mut ka hok ka la syntuid. Shi phi! ka hok la knieh jaka noh ka “jingsngew jong nga ka dei”.
Bud sa kawei ka ‘Marketing’ ka mut ka buit pynïaid ïew ban die la ki jingdie. Kane ka la shim ka lyngkor ban pyndap ïa kata ka thylli jingduna. Ta keiñ miar ha ka pyrthei shai, ka post-truth bad marketing ki dei ki “asset” ki jingpynïohnong, pyndap pla tyngka. Ha ka rukom pyntreikam marketing ki jinglong briew ki dei ki umphniang ban ai ding. Ka jingisih, ka jingiskuiñ, jingitynnad, ka jingbhabriew, ka jingieit, ter ter. Mynta imat ka ‘post-truth’ bad ka ‘marketing’ ki ïa dei ‘dost’ bha.
Ïa mynta hangne, yn tan tang ïa ka phang ka jingieit shimet ‘self-love’. Ka jingieit ka pynieit thep mynsiem ïa lade; ka pynnoh riat ïa kiwei. Ka jingieit ka dei ka atiar don bor jong ka buit pynïaid ïew. Ka jingieit kaba khleh milai bad ka ‘marketing’ ka pynkynrei ïa ki riewkyrni ‘addicted’ (‘addicted’ ka mut ka jingpynshongshit lem ka jingshaniah naduh met haduh ka pyrkhat ha kano ka jingkhring). Ka don ka bor ban tan ïa ki briew ban rai hak-dak, rai tbuk tbak, khlem janor.
Ka jinglah shim rai ha madan madan ka dei ka jingjop jong ka ‘buit pynïaid ïew’. Namar la pynpun ba ka jingkwah shimet ka dei ka tynrai ka hok (fundamental rights). Kumta ka ïa jngai kum ka mihngi bad sepngi ha ka jingïadei bad ka tynrai kamram (fundamental duties). Kam dei ka kamram shimet ban pyrkhat ïa kiba bun balang.
KUMNO LEIT KYLLA: LA BATAI KUMNE
Wat ju klet ho phi ïa kane ka jingong ki riewproh-jabieng. La wan pasiaw skuiñ i jingpynkyndeh kum i soitan rit ha ki thliew shkor: “ki jingkwah u briew kam don pud khang” (Human wants are unlimited). Ka phoida lade ‘self-interest’ ka dei ka bynta bakongsan duh jong ka ïadei ha ka jylli ïadie ïathied. Kloi jan baroh tharai lah ban ïa pynkylla lad ka kam khaïi pateng ‘commercial’.
Mynwei la don uwei u khraw pyrkhat u Adam Smith. Uba la thoh kawei ka kot ban batai ïa ki jingïathaiñ ki jingïadei, ha ka kot The Wealth of Nations (An Inquiry Into The Nature And Causes Of The Wealth Of Nations) ba la pynmih ha u snem 1776, u la thoh kumne:
“To ai ïa nga ïa kata kaba nga kwah, bad phin ioh ïa kata kaba phi kwah, ka dei ka jingmut jan baroh ki jingïakut; bad dei da kane ba ngi ioh ka jingkwah palat ban ïa ka jingdonkam. Ym dei da ka jingbha mynsiem jong u nongshoh doh, u nongshan waiñ, lane u nongshet kpu ba ngi ioh ka bam miet, hynrei namar ba ki kheiñ ïa la ka ïohnong phoida. Ngi khot sngewbha ïa lade, ym dei na ka bynta ka longbriew man briew, hynrei na ka jingieit ïa la ka ïohnong phoida…. Ym don mano mano hynrei tang u nong khrong uba jied ban shaniah tylli ha ka jingleh isynei jong ki para nong shong shnong.”
Te u Smith u pynkynmaw shi liang: ka pisa dei u shabi ka jingshisha ka imlang. Wat ju kren. Wat ju pynsngew. Ïai long jingmaham katba ym don pisa. Ka pisa ka dei ka lad ka rukom lynti ha ka jingïakylliang bujli (exchange) jan baroh ki pdiang. Ka bynta kongsan ha ka ïew ka dei ka jingdon bynta ha ka jingïakylliang bujli. La ka jingïakylliang ka dei da ka mon-sngewbha lane ka jingïapynbor ban shim bynta. Kaei ka jingmih na ka jingïakylliang hapdeng ki ar liang; ka lah ban dei tang u dak jingkylli, ym ka jingbatai shai.
Hynrei ka kam ba kongsan ka dei ka jingïohnong (profit). Ha kajuh ki nongthied nongpet ki thew kumno ban ïohnong. Jan baroh ki tiar ki mar ki mata lah ban buh ha ka thup ka die ka thied (market exchange). Ym lah ban kam trai da shimet ne kynhun ‘monopoly’ ha jylli ka ïew. Ka jingïathaiñ ka pisa bad ka imlang ka pynkha ïa ka ïew ka hat ba heh duh. Lada ha ïewduh ki don 100 ngut ki briew; ki lah ban seng kynhun khaïi 5 ne 10 tylli. Ha la ki jingmut; ha la ki jingthmu. Ym don jingkhang ha khmat ka riti synshar ri (Constitution of India) katkum ka Article 19(1)(c) ka ailad ban seng kino ki seng khlem ki jingpyrkhing. Lait noh lada ki dei ki seng kieng atiar ne seng pyrshah ri.
To yn nai ka kyndit ha kane ka pyrthei shai kumne te. Don mo! ban leit poi pyrkhat ïa ka shi khoh jingkylla ka pyrthei shai sngi. La kynthoh u nonghikai ka skul bah Harvard, u Michael J. Sandel ha ka The Atlantic (April 2012 Issue) kumne:
“Don kiei kiei kiba ka pisa kam lah ban thied—hynrei ha kine ki sngi, kim da bun. Jan baroh kiei kiei ki dei ki mar die mar thied. Ngi im ha ka por ba jan baroh lah ban die ban thied. Ha ka jingkylla tyllun ka por, ka buh dor ïew (market value) ki synshar ha ka jingim, ym kumba mynshuwa. Ka buh dor ïew ka wan long ka bynta pdeng ha ka jingimlang ba man ka sngi. Ka ioh ka kot ka dei ka bor syiem ba synshar. Mynta ka pyrkhat jong ka die ka thied, kam kynthup shuh tang ki mar ki mata. Ka la kiew shaduh palat ka khlieh briew ban batai kumno ban im ruh.”
KA DOR KA MUR: KA SNUR ISKUIÑ
Te phi lok, hapdeng ka ïaksaid na kaba ngi pyrshang sngewthuh, ïa kaei kaba ïohi, tangba ngim tip kumno ngin phla pynshai lem sha kiwei. Lehse ka jingïohi kam lah ban batai katkum ka jingsngew. Kumjuh de, ka jingsngew kam lah ban dro dur ban pynïohi ïa kaba ka thep buhrieh. Mynta ka imlang la syrtap ka pyrkhat ïakylliang ki nongdie bad nongpet kum ki nongkhaïi shiliang duriaw. La bit thit ka saiñpyrkhat khaïi kylliang ïa ki mar mata (transaction).
Nangta lei, ha ka pyrthei shai, kaba rem ka dei kaba paka. Tangba kaba tad dor ruh pyrthei mynta ym thikna ban dei ki mar ki tiar ba paka. Dang lah shibun eh ki mar ki tiar ba remdor ki bha bad ki neh slem. Ba ong te, ki mar remdor wat tengkhat lei da pynjot khnang ruh, ym ju kham long eiei.
Tharai man u jingthaw u jingim ba par u don ka dor. Khlem dor te don shuh phi ban ïa ñiew burom, ñiewkor kyntang. Ha ka jingim ba syllang, ba sohkhrai kumne, khlem ka dor ym bang pynikam; wat tang ban pyrkhat ruh la jlep shoiñ. Ka jingpynmih (production) ka dei ba remdor ka dei ruh ban long, ka jingpyndonkam (consumption) ba remdor.
Jan baroh ki kylla tang ki lad jingdie ‘products’ la ka dei ka khyndew ka shyiap, ka lyer, ka um, ka jingieid, ka jingisih, ka saiñ hima. Kam dei ruh kaba sah kut hangta, ka jingduk, ka longrynïeng shynrang, kynthei, ka jingbhabriew, ter ter la kynthup lang ha ka kum ki jingdie. Ki nongthied ki dei tang kito ba lah ban khlieh dor, namar ki dei ki ‘commodity’ ne mar die khaïi. Lehse ïa kaei ne kano ba “La thaw ha ka dur u Blei” ka bhoh ka ktik ban pynkylla mar tyrwa die.
“Ki ‘commodity’ ne mar die khaïi ha ka jaka banyngkong ki dei shabar na ngi, kita ki jingpyndap ïa ka jingkwah ki briew da kumne ne da kumtei. Ka jinglong jong kata ka jingkwah, ka lah ban mih hangto, da kaba mih na ka jingdawa ka kpoh ne ka jingkwah thawsha kam don kano kano ka jingïapher.” La thoh u riew pyrkhat u Karl Marx ha ka Das Kapital, ha u snem 1867.
DIENJAT KI RIEWBHA
Don shibun ki dienjat jong ki riewbha ha ka pyrthei shai sngi. Hynrei tang kawei kaba kham pynmih pisa (monetize) ka dei ka jingieit. Ka jingieit ka dei bakhraw: ka jingieit ba mih na shadem ‘nga’ ka dei ba sngur. Ka jingieit ba mih na shadem kiwei ka iwtung, dei ban biah. Da kim pdiang ia ka jingieit ba mih na nga, dei ban ai saja tangon. Hynrei jin da nang ban pynïaid ïew ïa ka jingieit— ka dei ka lad kamai. Ha ka pyrthei shai sngi: ka jingieit ka dei ka karkhana pisa ïa kiba nang ban pynmih. Namar ka kha ïa ki phew jait ki jingsngew ba kynduh shimet.
Ha ka ‘marketing’ ki buh halor kyrdan ïa ka jingbat lade (possessing) kynthup ruh ka jingburom jur ïa ka mar lade (private property). Yn sa lei da beh ne thom ban weng ïa kiwei shabar ka mar mata lade. Ïa lade ka dei ka hok halor baroh; kiwei beh sha lyndet kynroh.
Kawei na ka jingpynpaw ïa ka jingieit ka dei ka jingbhabriew. Ka jingbhabriew remdor ka pynsarong, pynkit burom shi khoh heh. Ka pynaibor (empower) ïa kiba tlot ban pynshait bor la ka pla ïohnong. Ki lah ban die ban thied ïa kata ka jingbhabriew. Ki kloi ban theh pisa kum ka kshaid ba kin sngew ïa kata ka pynshait bor.
Ha ka die ka thied, ka jingïohnong ka dei ruh ban ïaluh bad ka jingsngew (play with feelings). Da ka jingkyrmen ba don ka jingïohnong kham bun ban ïa kaba la khmih lynti. Namar ba ka la khong tylli ha ka jingsngew jong nga; ka jingpynïoh khring ithuh ‘attention’ ha ka facebook, Instagram, whatsApp.
Ki Napdeng Kiwei: Ki nongpynïaid ïew (marketers) kim dei ki nongpule ïa ka pyrkhat ka rukom long ki briew (psychologist), hynrei ki pyntreikam pat ha ki buit treikam. Ha ka pyrthei ‘social media’ ka dei ka rynsan ïa ki nongpyndonkam ‘users’ kumta ka rukom pynïaid ïew ruh ka dei ban thew bad sngewthuh ïa ki nongpyndonkam.
Ki nongpyndonkam ki la shu ïada pynksan (justifiable) palat katba ka jingïasngewthuh (understandable) kam don dor. Ki bun balang ki ong: “namar la bthah ïa phi ban mynjur ïa kata kaba phim mon ban mynjur”. Ki napdeng kiwei kim sngewtynnad ban shah kynthup: “te kiba leh sniew kim leh sniew khlem ka mon barieh jong baroh.” Kumta ki kwah ban pynkha noh da kiwei: ki riewbha napdeng kiwei ki briew (better than others). Ban ioh sait khuid ban long sngur ha ka por pyniaid ïew ïadie ïathied.
Ruh phim ju ioh sngew: wat ju leit sha jan ïing ki heh saipan heh spah. Lyngba ki dur ‘selfie’ da ka Apple #iphone 15 la pynbna paidbah ha ki social media. Phim ioh sngew ba ki la thied da u ksew suri uba remdor. Ki la itynnad palat ïa u watla u remdor ha ka ïew ïadie ïathied. Mat lei seh la u dei u ‘sew ap ïing, ne u ‘sew pynsam susu ïa ki para marjan. Ba kin ym mlien wan sngewbha sha ïing ba i wit. Hato phim tip? Ïoh shi jmam kahait u te shi pawa la jah ka doh na khohwah. Wat ka bai dawai ka kham remdor ïa u ksew suri ban ïa ka jong ki briew. Hato phi tip: ka ja khleh um te bam tang ki riewmadan. U ‘sew remdor u bam jingbam ba kham rem u ‘Pedigree’. Dei ba u kham remdor ban ïa u khaw ration 50 Kg ha ka dor ïew.
Shuh shuh ha pyrthei shai sngi, ki kwah ban ïakren shaphang ïa lade kham bun ban ïa kiwei. ‘Like’ ‘Share’ ki dei ki jait tulop ba pynlong ban kmen shibun lada ki paidbah ki itynnad. Kumta mih ka ‘Social Currency’ ka dei ka tulop bai bylla haba don ha ki ‘social media’. Ka dei ruh ban pyntip ka dei ka jingpyrshang phalang ïa lade ha sawdong ki jingïadei.
Ka ring ‘video’ ka dei ka jingkem ïa ki jingitynnad ka jingim. Jan baroh ki ring dur ban buh sah kynmaw ïa ki jingjia barit ne bakhraw. Hynrei kumno re kumno ka thylli jingduna ka wanlap kum ka wanwir wanhap. Ïoh jaka ki nong pynkohnguh ‘Influencer’ ha ka pyrthei social media. Ki pynwandur ïa ka ring video ïa kino kino ki jingjia sha ka jingshisha shimet ban myntoi (personal brand). Ka kti kamon ka ai isynei katba ka kti kadiang ka ring dur. Ki thep ha ki social media ban kiew ka jingpeit ‘views’ ki ioh tulop. Jin da ki leh ki kam riewbha riewsbun, te ki la thiang palat ïa ka mithai bad palat ïa u nongsamaria. Shi tnoit la jan ryngkat kat ka lyngwiar u angel lieh (halo) ba kynrei jingieit.
Te toi hashuwa ban khylliap noh ïa ka jingthoh. Ym don ka kyntang ïawai ho! Kane ka dei ka khana parom jong ka buit pynïaid ïew (marketing narrative).
Shu syntuid bluit kum poi kynmaw: ngi dei ki briew bad ngi don ki jingdonkam kum ki briew. Te shi dana tiak i ‘common sense’ (ka jingpyrkhat ba ïahap ne ïamynjur lang), ka dei ban long kum ki briew ka doh ka snam. Ka aiñ ksiar ha imlang, “ïa kiei kiei baroh kiba phi ïamon ba ki briew kin leh ha phi, kumta to leh ma phi ruh ha ki.”
Ka dei ki rishot ka imlang shong briew ‘human society’: jan baroh ka lait ka let, lah ban pynbeit ïa sngewthuh lok (amicably). Ka jingpdiang iwei ïa iwei kum ki briew, ka dei ka bor halor baroh ha ka imlang. Namar ka don ka bor ban pynsaja ïa ki nong beaiñ; bad ban ïada na ki jingpynmynsaw ki mrad ne ki briew. Ka don ruh ka bai buria ‘compensation’ ïa kiba dei. Ha ka imlang briew ka pyrkhing ka laitluid; ka rynghang ka laitlan. Phewse, ha ka pyrthei shai sngi, uba bun balang u sngew ba ka rynghang ka laitluid, bad katba ka pyrkhing ka tasam khlemraiñ ba pynkha na ka shyieng krung ka imlang ksuid ‘evil society’.
Phi don ban ong eiei?