Pynbhalang Mawleiñ
Lower- Mawprem
Shen shen te phi yn sa byrthen ki thylliej ding, ïano? Ïa ka mariang. Kane kan sa jia kumba jia ha ki snem kiba la leit noh shadien. Sa shisien yn her syrngiew ki sim ki doh. Sa shisien yn jah syndet ki ‘tiew khlaw, ki dawai khlaw. Kiba ngim ju tip bad bna mynno mynno ruh. Namar satang katno katne – ki riew dusmon kin sa thang dusmon ïa ki khlaw. Sa shisien ynda haba la ïapstai ki phlang; ki kyndok ding kin sa hap. Ba ki kwah pynhun la ka ‘malade’. Ka haram – bym ju kwah ban aishong aram. Ka haram ka bym ju nang niewkor. Sa shisien yn pluh ki khlaw ki btap. Sa shisien yn ïam ki khlaw.
Ngim lah ban khap ki khmat, kaei kaba jia ha satlak ka pyrthei. Ka ding bymlah teh lakam (wildfire) kiba bam duh ïabun ki khlaw. Ha ka khlaw Amazon bad mynta ha Ri Australia. Kaba la pynsah nishan satang ka jingjot. Ki sim ki doh, ki mrad khlaw ki la jahrngai ha ki thylliej ding. Tang ka jingsyier bad jingkyiuh ha kito ki jaka. Ha Ri lum jong ngi, ki khlaw ki shah jliah ha ka ding. Tangba ngi shane kiba muja ban iohi ba ing khlaw? Lehse, ka tamasa shisien shisnem. Haba ing khlaw. Ka mut ka ing khlaw. Ym don kyntien ban pynïapher. Watla kam pen ryngkew kumba paw sha ki jaka ba kdew haneng. Khlem artatien kane ka la ktah ïa ka mariang. Namar babun kiba thang ki dap miar ka sngewmeng. Ka khlaw salei te phi. Thang katba dang kwah. Mano ban bishar? Mano ban jot? Long ki jingkylli kiba ym lap por ban ap jubab.
Ha kawei ka por ba nga dang sah ha ki thaiñ Ri Bhoi sepngi. La don u paralok ba sngewieid sngewjan u la kylli. Hato phi la ju ioh bam u tympew khlaw? Nga kyndit ba ngam ju ioh sngew ba don kum uta ruh. Imat nga la shu shong syaid ha ki pneh ka sor Shillong. Ngam nang shuh ban wad ki jingstad ba don hapoh ka Ri. Nga khlem pynslem shuh ka jubab nga la ong, Hooid! Bad kaba nga da swar thik-pa-thik de. Nga uba ioh jingstad na ki kot. Ngam pynksan. Ngam sngewrem. Ba la hikai kumta. Toi nga kmen ba nga nang ioh jingtip ïa kaei kaba ngam tip. Hangta! U la batai kumno ki long bad ki man. Bad kawei kaba shon bha ïa nga ka dei ka jingong. Bun ki la sdang duhjait. Ka daw – ba la prat naphang ïa ki dieng ki siej bad thang khlaw. Kane ka pynlong ïa nga ban pyrkhat bad thoh. Ka pynkynmaw ïa kawei ka jingong:
“Katba nga dang ïakhun bad kine ki jingpuson. Kawei ka jingshisha ka don. Ka Lawei ka shong ruh ha kaba wad ïa ka khana kaba ai nongrim kaba skhem ba ngin ïaksaid ban im ban pynim – ki khana kiba jubab ïa ka jingkylli: Balei?” ong u Prof. David Korten.
Ka thang khlaw kaba ma. Ka shalyntem mariang (ecosystem) jong ngi kan kylla pyrdet. Ka jingma kan wan tied jingkhang – khlem da pynslem shuh. Hato ngin dang ïatyrko ïa kane ka bynta? Ka ‘er kawut bajur ka long jingsheptieng ïa ngi. Hynrei, ka long ka sur jingrwai ïa ki khlaw. Ka khana jong ki ‘law kyntang ha ka ri lum. Ki pynpaw shynnah ba ki ai ïa ka jubab ïa ka jingkylli, Balei?
Sa katno yn ïathoh mawsahnam ïa ki ‘tiew khlaw bala ïap. Sa katno yn thoh ha ki mawsahnam ïa ki sim ki doh ki ban nang ïap. Ka thang khlaw ka nongpynjot. Ngim dei ban pynshlur ne pynkhyllew. Dei ban pynsngewthuh ha ki shnong ba dang ker tawiar da ki khlaw. Kaba ki don ka dei ka spah bah. Kaba la pynkhamti U Blei sha ki longshuwa-manshuwa bad mynta ïa ngi. Kane ka dei ka spah. Ngim ju leh madei mata ïa ka spah. Ngin ïahikai na ki rympei ïing. Na ki shnong ban ym thang pathar. Ïa kiba leh runar dei ban pynsaja. Bad ym ban pynshlur. Namar kadei ka nongpynjot ïa ki longdien. Ioh kin hap pule tang ha ki mawsahnam, ïa ki jingthung ki bym ju lap ha sla pyrthei. Kiba lah ban shem tang ha kane ka ri lum baieid.
Ka jingthang kaba dang lah ban tem. Ka long ka jingkyrkhu. Ka ïarap ban shna lynti ïa ki jingthung ban dang khie lung. Ki ban mih bad ki ban pyntyllun ïa ka shalyntem ka mariang. Ka jingpynkynmaw khamtam ïa ki nongrep baieid ha ri lum. U lakam dei ban long ha kti jong ngi. Ha ki jingkhmih jong ngi. Ka ding kaba dang hapoh ka jingpynïaid jong ngi, ka long ka jingshakri. Ka ding kaba la ïaid na u lakam jong ngi. Ka dei ka nongpynjot. Kane ka jingïapher ka long kaba donkam ban tipshai kdar. Phi tip khambha ma phi ban sumar mariang. Hikai ïa ki pateng ban wan ban peit da ki khmat ieid ïa ka.
Kyntang ïawai, ka jinging ki khlaw ha ki Ri ka pyrthei ki phah kyrwoh jingmaham. Wat lehkai bad ka ding. Ka maham ba ngim dei ban pynshlur ne pynkhyllew ïa kiba mlien. Ban saiñdur ïa ka pyrkhat ka long kaba donkam. Ka jingjot ki kynbat khlaw, ka jingïap ki mrad barit ne baheh kadei ka kuna kaba ngin hap ban siew. Treh ne ngim treh. Shano keiñ ngin phet lada ka mariang ka la dawa. Hato ki khlaw kin khihwin biang ha ki thylliej ding? Ka por kan sa batai ïa kane. Ka thang khlaw katba sngewbit sngewmon tang ban hun ka ‘malade’. Kata ka dei ka pyrkhat ki shitda ba shongsyaid ka mynsiem khlem pyrwa. Kum ka mynsiem ksuid kaba apthap tang ka pynjot.
Phi don ban ong eiei?