Carmel Fedrick Malngiang,
Wahkaliar, Sohra.
Ka jaitbynriew Hynñiewtrep – Hynñiewskum jong ngi kadei kawei napdeng ki jaitbynriew ba rit paid ha ka pyrthei. Lada ngi ia nujor tang bad ki jaitbynriew kiba don ha ka ri India ruh, ngi la dei kawei ka jaitbynriew kaba duna paid ne kaba rit paid. Kumta, ka jaitbynriew jong ngi ka donkam shuwa ia ki jingiada ba kyrpang khnang ba ngin ym jah noh na kane ka sla pyrthei. Mynta ngin ia kren katto katne shaphang kiei kita ki jingiada ba ka jaitbynriew jong ngi ka donkam.
Ka jaitbynriew jong ngi ka donkam nyngkong eh ban iada na ka jingwanrung kyrthlep ki mynder, ban iada na ka shongkha khleh, ban pynneh ia u pud u sam bad ia ka khyndew ka shyiap jong u trai ri trai muluk, ban pynneh ia ka riti ka dustur tynrai bad ban pynneh ia ka ktien ka thylliej ba kyrpang jong ngi ki khun u Hynñiewtrep. Lada ngi la lah ban iada bad pynneh pynsah ia kitei haneng, ka jaitbynriew jong kan jin da long kawei na ki jaitbynriew ba kiew shaphrang ha ki liang baroh.
Naduh ba ka ri Hnñiewtrep jong ngi ka la shah pynhap jubor hapoh u pud u sam jong ka ri India, ka jaitbynriew ka la hap ban kohnguh bad bud ia ki aiñ ki kanun jong ka sorkar India bad ki mynder ruh ki la sdang ban tuid sha kane ka ri baieid jong ngi. Don kiba la leit phai noh bad don ruh kiba sah duh ha kane ka ri jong ngi. Hooid, ngim lah ban len ba ka khyrnit ba hynriew (sixth schedule) kadei kawei ka stieh kaba iada ia ka jaitbynriew rit paid jong ngi. Hynrei, kane ka khyrnit ba hynriew (sixth schedule) kam pat biang pura ban iada ia ka jaitbynriew jong ngi. Ngim lah ban len ia kata bad ngi sakhi ruh ba katba nang mih ki sngi ngi iohi ba kata ka jingwanrung kyrthlep jong ki mynder ka nang jyllei nang jyllei. Ym tang katta, ngi iohi ruh ba ktien ka thylliej bad ka riti ka dustur jong ngi ka nang ringswai bad hiar srsut katba nang mih ki sngi, ka shongkha khleh ruh ka nang jur nang jur bad kane ka pyntroiñ haduh katta katta ia ka jaitbynriew jong ngi. Ngi sakhi bad ngi mad ruh ia ki jingiakajia pud na ka por sha ka por bad nga iohi ba katba dang mih ki sngi ka jaka ka puta jong ngi ka nang shah klun bad nang rit nang rit.
Hooid, ngi la sakhi ia ki jingiakhih bapher bapher jong ka jaitbynriew bad kala don ruh ka jingpynher krad ia ki mynder da ki bun bunsien hynrei ngim iohi pat ia ki kylla. Lehse, khyndiat khynsoit kita ki jingiakhih ki la siesoh hangne hangtai, hynrei ka jingbuhai shnong beaiñ bad ka jingtuid jong ki mynder kam shym la kut haduh mynta mynne.
Ngi lah ban lyngngoh bad buh jingkylli halade ba balei katto ngi la iakhih ruh, hynrei kata ka jingtuid jong u mynder kam shym la sahngeh? Lehse, ka jubab jong katei ka jingkylli kadei ba ngim don ia kita ki aiñ bakhlaiñ ban iada ia ka jaitbynriew ba kyrpang bad barit paid jong ngi.
Ha ka jingshisha naduh ki por ba synshar u phareng, ladep shna ia kawei ka aiñ ban tehlakam na ka jingrung kyrthlep ki briew ba nabar sha kine ki jaka lum jong ka thaiñ shatei lam mihngi ka ri India. Hynrei ka sorkar India pat kam mynjur bad kam mon ban pyntreikam ia kata ka aiñ (EBFA/ILP) ha kine ki lum Khasi jong ngi. Ka la don ruh ka jingdawa ban pynrung ia ka ktien Khasi ha ka khyrnit ba phra jong ka riti synshar ka ri India, hynrei ia kata ruh kam pdiang. Te da kano pat ka lad ngin leh khnang ba ngin lah ban iada ia la ka jaitbynriew?
Ha ka jingiohi bad ka jingpeit bniah jong nga, nga sngew ba ka ri Hynñiewtrep kan ym don jingsuk bad kan ym ioh ia ki jingiada ba kyrpang katba ngi dang hap hapoh u pud u sam jong ka ri India, hynrei ka snam jong ki riew lui lui kan iai tuid ha kine ki lum baieid jong ngi bad ki ummat ruh kin ym rngad katba ngim pat lait na ka jingsynshar jong ka ri india.
Lehse hadien habud ngi lah ban ioh ia kata ka ILP bad lehse ka ka ktien Khasi ka lah ban rung hapoh ka khyrnit ba phra (sixth schedule), hynrei ngim dei ban klet pat ia kaei kaba la dep jia hapoh ka jylla Jammu & Kashmir ha ki khyndiat snem ba la dep ha kaba ka sorkar india ka la pynduh pyndam noh ia ka Artikel 370 kaba ai jingiada kyrpang ia katei ka jylla. Ka la don ruh ka jingthmu jong ka sorkar India ban pyntreikam ia kata ka Uniform Civil Code (UCC) lane kata aiñ kaban treikam salonsar ia ki paidbah nongshong shnong jong ka ri India bad kane ka aiñ kan pynduh pyndam ia kiwei pat ki aiñ kiba dei kyrpang tang ia kawei ka kynhun (personal law). Kane ka jingthmu jong ka sorkar India ban pyntreikam ia kane ka aiñ ka long ban pynurlong ia ka jingthmu jong ka ban wanrah ia kawei ka Ri, kawei ka aiñ (One Nation, One Law). Kane ka aiñ ka buh jingma shibun khamtam ia ka jaitbynriew ba rit paid jong ngi. Sa kawei ruh ka aiñ ba ka sorkar India ka thmu ban wanrah ka dei ain ban pynduna ia ka jingbun briew (Population Control Bill) hapoh ka ri. Kane ruh kan bun jingma shibun ia ka jaitbynriew rit paid jong ngi. Kaei ka ban jia lada ka sorkar India kan pyntreikam ia kitei ki artylli ki aiñ iakjakor?
Khatduh khatwai shuwa ba ngan pynkut noh, nga kwah ban kyntu iala ki para ri ba ngim dei ban shu kmen toh hoh than ia kita ki skhim pynroi (development) jong ka sorkar India ne sorkar jylla, hynrei ngi dei ban pyrkhat shuwa kumno ba ngin iada ia la ka jong ka jaitbynriew ba kyrpang khang kan ym long ka jingtim ia ka pateng kaban sa wan. To ngin phai biang sha ka mynnor bad ngin pyrkhat jylliew ba hato kaei ka ban jia ia ka jaitbynriew jong ngi lada ngi dang shah synshar donbor sah ha ka ri India. Ngim dei ban klet ia kiei kiei kiba la dep wan jia ha ka jaitbynriew jong ngi bad katno sien ngi la iakhih, katno sien ngi la jaw ummat hala ka jong ka ri naduh ba ngi shah synshar ha ka sorkar india. To ngin peit nuksa ruh na ka jaitbynriew Jew, watla ki long kiba rit paid, hynrei ka Ri jong ki Jew kadei kawei na ki ri ba khlaiñbor bad ba kiew sted ha ka pyrthei namar ki ioh ban synshar hi dalade ialade (self determination). Ngin peit nuksa ruh na kawei na ki para jaitbynriew riew lum kaba don ha kane ka thaiñ shatei lam mihngi jong ka ri India, ka jaitbynriew Naga, ba haduh mynta mynne kam treh satia ban long nong india bad kadang iakhun ruh haduh mynta mynne ban ioh ia ka jinglaitluid na ka ri India namar ki sngewthuh ia ka jinglong kyrpang ka jaitbynriew lajong bad kim kwah ruh ba ka jaitbynriew kan shah tyllep noh ha ki heh paid jong ka mainland India.
Khublei shibun.
Phi don ban ong eiei?