“Ka synshar paidbah kam dei tang ka rukom thaw sorkar. Hynrei ka dei eh ka rukom thaw ïa ka imlang”- Dr. B. R. Ambedkar
U Pynbhalang Mawleiñ
Lower-Mawprem.
Ka politik ka dei ka syrngiew u briew ne ka briew. La katno katno ruh u briew ne ka briew ki kyntait ba don ka syrngiew ha syndah; phewse, kin ym lah pat ban phet na ka. Kumta ruh ym lah ban phet na ka politik. Hynrei kaba kongsan pat ka long kane: ba kumno phi peit bad iohi ïa la ka syrngiew; kata ka thew bun shah ban ïa ka jingsngew shongshit.
Ka syrngiew politik ka dawa ban leit ïashim bynta ha ka Synshar Paidbah. Te lada kdar la sngewthuh ka syrngiew kan ym pynlait, katba ngim ïashim bynta, kan dung kan thar beit. Ka ïasnoh bynta paidbah ka dei ka deiti ba ym lah ban lait. Hynrei ruh, shimet lah ban ym ngop ha ka tamasa Saja Paidbah. Ka muja khlem shemphang ia ka bor halor lade, ka kyrtoh sha ka saja. Toi ym da donkam eh ban da ia padiah than, baroh kiba iohi hynrei ka aiom ka kyntu: “ñiom la ka ñiom.”
Ka synshar paidbah dei ban don bynta ban pynlong ka synshar khuid kat lah kat ïa. Haba ïa shim bynta kumta, ka mut ban shim bynta ban pynkhuid. Nga kum u nong shong shnong nga shim bynta laitluid kum u nongjied. Kumba nga shim bynta ha ka por pynkhuid shnong; ka dei ka por ba ïamih paidbah. Ka dei ka ïasnoh bynta paidbah ban pynkhuid. Ka dei ban long kumta hi ruh de. Ka synshar paidbah, ka dei ka ïasnoh bynta laitluid kum ki nong shong shnong. Tangba ban husiar pat, ioh ngat shrip ha ka tamasa muja shongshit, ka ban lam sha ka saja ha ki san tlang (five winters) pat.
Mynta ka por kut jong ki san tlang ka la wan poi sa shisien pat. Kata te mano shuh ba lah ban len; la sdang thnem ka ïapyrta, ka ïashad ha ka synshar paidbah. Ka dei ruh ban long kumta ha ka synshar paidbah; u paidbah u dei ban shim bynta. Toi ngam ong eh tang ha ka shad ka mastieh ha surok ban pynpaw ïa la ki jong, kum kiba la suit la shor ban dei ki riew said thma ha ïing Dorbar thaw aiñ.
Ha kane ka por ba ka aiom ilekshon ka la wan. Katno tam lei lei ha ka por ban ïarah ïa la ki kyrtong kum ki mangkara tyngshaiñ ka sahit bneng. Hangne ruh ngam don jingpihuiñ ïa kata ka rukom pynkiew skong. Ñiuma dei kynmaw baroh ba kane ka dei ka Synshar Paidbah; baroh ki sei la ki ktien jali jaum ban pynriam ïa la ki kyrtong. Kam don kano ka jingpynrem ha kano kano ka liang hangne ruh. Namar ki dei ki kyrtong kiba hap ban lape bad sop itynnad. Tang ka jingpynriam kan khring jadu ïa ki paidbah ban ïa synñiang sngewlem da ka ‘vote’. Ka nong kylliang hangto hangto pat: ka wan da ka dur ka pisa, ki tiar ki tar, imat ba dei ka aiom kut ki san tlang.
Ka ‘mane kyrtong’ ka mih bluit na ka saiñpyrkhat ka ‘phoida malade’:
Uno uno uba ïashong ha ka miej synshar u kwah la ka phoida. Kynmaw ka pyrthei kam dei ka Paradais, ba ka phoida kan jah na ki pulit ka dohnud briew. Ka dei ka bor ba ym lah ban teh lakam da ka jingkwah ka bor briew. Kumba ngim lah ban teh lakam ïa ka bor jingieit, jingisih, jingpihuiñ ter ter. Hynrei lah pat, nyngkong tang ban sngewthuh ïa ka bor jong ki. Tang ban ym brai than ïa lade sha ka malade. Ha ka politik, kita kiba shah mane ruh ki kwah la ka phoida. Kumjuh de kiba mane ruh ki kwah la ka phoida. Hangne ka jingïaid lynti kaba mar kumjuh.
Ki ar ngut ki nongthoh histori kita u Will bad ka Ariel Durant ki thoh: “ka jingbym sngew skhem ka dei ka kmie jong ka lalot khwan myntoi.” Hangne sdang ka sawangka wan rung pluk ka phoida: “Kaba shu bang khlem bam, shu thiang da kaba bat.” Toi ka dei ka jinglong ki briew ban peit na ki para marjan. Baroh baroh ki ïa ap kmang mano ban leh nyngkong ba kin ioh bud. Ka rukom long la tip kyrteng ka ‘social proof’ kaba mut donkam ban peit na kiwei. Lada kiwei ki ioh eiei haba ki ïaroh mane kyrtong, balei ngan shu sah hajuh? Namar kita kiwei ki la pynsting thiaw ïa ka mynsiem pynrem lehraiñ. Haba biang ha kiwei ha nga ruh biang hi. Hapoh ka dohnud la syaid ka mynsiem thlen ba pynher la sur jingrwai: “ka bam jong nga dei da ka longbriew bad ka kamai jong nga dei da ka long spah.” (Ka kyntien khia jingmut ba la sot na kawei ka kot u Donbok T. Laloo).
Nuksa ringdur: ha ka miej don ki shuki ba ïathir ïatai kumno ban synshar bad kaei ban synshar. Ka jingïakren ka thnem, namar ba ka jingïakren la tan da ki bun pyrkhat ba shong ha ki shuki. Hynrei ha ka miej, kawei ka shuki bym don sur kren; ym don mano mano ba pynsngew. Ïa kata ka shuki khlem sur la ju khot ieit da shuki ‘U Paidbah’. Ki shuki kim shem la sngap ban tip kaei ba ka shuki paidbah ka kwah pynpaw. Hapoh ka pyrkhat kiwei, ka shuki paidbah shong tang “ki bieit”. Ha kata ka miej, ka shuki paidbah ka tip sur tang: “Hooid Kynrad”. U paidbah kha-ma-kha liat bloit ha shangkawiah ki thiang ktien, ki kthang kam, la bud satah sa ka lali.
Hikai. Ïakhih. Pynryntih (Educate. Agitate. Organise)
Hynrei u Dr. Bhimrao Ramji Ambedkar (Babasaheb) u nongthawdur ïa ka riti Synshar, u don ban kynthoh halor ka “Hooid Kynrad.” Namar ka ktien “Kynrad” ka thew batai thik sha ka bor ba halor ha jingim briew. Ha ka synshar paidbah, ka ktien “Hooid Kynrad” kam pynkup bor ïa u paidbah. Ha ka jylli politik lei ka dei ka kyntien sloit burom. Ka synshar paidbah da lei lei kam dei ban brai ha ka “Mane Kyrtong” (Hero Worship). Ka miej ka dei ban ïatai ïa ka synshar khadar kaba don ka jingkitkhlieh. Lait nangta te la dei ka tamasa tei paki dulan jongno bad tamasa saja jongno.
U Babasaheb u ngeit ba dei ban wanrah ïa ka jingkylla ha ka imlang sahlang (social reform) ka mat bakongsan ban ïa ka saiñ hima (political reform). Ym don ka imlang kaba ïaid halor ki tiewkulab. Ka lynti rim, ka jinglong rim, pyrkhat rim, ka la rem ban pynthymmai ïa ka imlang. Lehse ban wanrah jingkylla donkam nyngkong ïa u paidbah ban kloi ban pdiang. Hangne kaba mut ba u kloi ban pdiang ba ka imlang ka dei ban kylla. Da ka jingïaksaid da ki kam ym eh tang ban sah kut ha ka pyrta shla.
Haba kyrtiang dien, ka 18Kyllalyngkot1943, ka jingkren ha ka jingrakhe ïa ka sngi kha u Mahadeo Govind Ranade, u Babasaheb u la ong: “Ka imlang haba ïakynduh mawsiang ka dei ban lap da ki lad thymmai. Lymda don ka lynti thymmai ka imlang ka la ngam hi. Ka por ka lah ban ai ka lynti thymmai. Hynrei ban jam ha kaei ba dei kam dei ka kamram jong ka por. Ka dei ka kam jong u briew. Kumta u briew u dei u pdeng jong ka jingthaw ka histori.”
U paidbah ba dei ki nong wanrah jingkylla—ym dei ki nong jlew jingkylla. Lada donkam ban sei ïa u ne ka riewkhraw, dei ban sei na ka shemphang u paidbah. Ka dei ban long rukom na ka jingshemphang bastad u paidbah ha ka miej synshar. Ka nam jong uno ne kano kiba wanrah ka jingkylla dei ban pyrto. “U riewkhraw u dei ban don ka mynsiem ban pynkylla ïa ka imlang bad dei ban long u shabuk bad u nong pynkhuid jong ka imlang.” U paidbah u tip ïano ban ai ka nam ka burom khlem da mane dem blei ïano ïano. La bteng u khraw pyrkhat: “ka synshar paidbah kam dei tang ka rukom thaw sorkar. Hynrei ka dei eh ka rukom thaw ïa ka imlang.” Ka imlang kaba tei da ki mat ki jura, ym ka pynthoh bria ïa ka longrynïeng briew.
Ka histori ka ïathuh ba u la shah pynrem jur namar ba u pyrshah ïa ka politik jong ki ar ngut: u Mahatma Gandhi bad u Mohammad Ali Jinnah. U la kynthoh ba ki la wanrah ka kynrum kynram ha ka synshar khadar. Kine ar ngut kiba shah mane ha ki nongbud jong ki kum ki blei. Mynta haba don ki radbah, ka politik kawang kylliang da ki nongbud ka dei ka tamasa ba brai tam. U jong ngi te ba ha khmat, jong phi te ar sien kam shadien. Namar ha ka politik ka long kloi bha ban pynlong kynrad lei san snem ïa ki briew.
Ka dei ka burom ban dei diengpynkiang ha ka mane kyrtong ban ïada ïa ka imlang. U Babasaheb u kyntu kumne: “Nga kyrmen ba ki para ri, shi sien ka sngi kin sa tip ba ka ri ka kham khraw ban ïa ki briew, ba ka jingmane ïa u Mr. Gandhi ne ïa u Mr. Jinnah bad ka jingshakri ïa ka ri India ka dei ar tylli kiba ïaid mar pyrshah.” Ka thew beit ba ka mane kyrtong ka pyndum ngaiñ ïa ka jingmut jingpyrkhat. Ki briew ba khlem ka pyrkhat shai ki shah rong ha ka lyer kat shaba ka phai lynti. Une u dei u laiñ ba shai ba thew shaphang ka jingmut mane. Ka jingmane ïa ki kyrtong, ka ïalam sha ka jingkiew ka peit matdong, ka pihuiñ. Hynrei ka jingmane ïa u Blei Trai kynrad ka ïalam sha ka jingtngen ka mynsiem.
Ka por ba u im ka dei ka por ba ka saiñpyrthei ka khih ka phaloh. Ka jingïatan tyllai hapdeng ki ar kynhun ka jur bad jubor bha. Hynrei u la jied ban shakri lyngba ka saiñdur ïa ka imlang. Ban ym mane ïano ïano hynrei ban shakri thik tang ban tei ïa ka imlang. “Nga dei u kritik bad dei ban long kumta hi. Ka lah ban long ba kan don ki jingbakla hynrei nga don ka jingsngew ba ka kham bha ban bakla ban ïa kaba pdiang ka jingbtin bad ïalam na kiwei lane ban shong sngap jar bad ailad ïa ki kam kin nang hiar nang troiñ.” U paidbah ha ka synshar khadar u dei u kritik (uba tbit ha ka thew ka bishar, nongtih nia); um don jingïadei bad ka “Hooid Kynrad”.
Kane ka por put tangmuri shalai da ka buit ki nongbud. Kumta u Niccolo Machiavelli u la thoh: “hynrei ka dei kaba kongsan ban tip bha ban buhrieh ïa ka jinglong bad ba dei ban long ki nongleh mynleh bakhraw bad ki nong pynthame; namar ki briew ki long kiba shida ha ka jingdonkam ba mynta, ba kito kiba kwah ban shukor kin lap kin shem beit ïano ïano kiba shah ïa lade ban sha thok sha shukor.” Ka jingkyrkhu kaba ioh haba paw na ka mane kyrtong ka dei ban thok ïa lade da lade. Ki jingrwai ïaroh ha ka por ilekshon ki long kiba shngiam haduh katta ïa ki shkor. Haduh ba ka jingmut bad ka dohnud ki la noh arsut sha ka tmier khlem da syier.
Kyntang ïawai, ha shuwa ban khylliap ïa kane ka jingthoh. Nga don sa tang kawei ban ïasam bynta bad u paidbah. Hooid, ym lah len ba don ki nongbud jong ki kyrtong kiba trei hok ban wanrah ka jingkylla. Hynrei ka kam u paidbah pat, ka dei ban pynpeitmat ba kim dei ban ur sha ka mane kyrtong. Ha ka jinglong briew ka long kloi ban klet ki nongrim. Ïa ki kyrtong bad ki nongbud ba don ka nia ka jutang bad ki shynna da ki kam bakyntang. Dei ban ai kti bad pyneh rngiew. Hynrei lada jia ba ki la jubor ka rwai ïaroh mane kyrtong. U paidbah u dei ban sympat shabuk kum u kritik— kata ha ka por thep ‘vote.’ Ka dei ka kam imlang ban ïada ia ki nongbud mane kyrtong ban ym ngop ha ka isih ïa lade.
Ka tamasa Saja Paidbah ka dei kaba long kum ka jaka ri mrad (Animal Farm). Te ka kyntien jong u George Orwell ka thew beit thik shata: “ki jingthaw na shabar ki long kum ki sniang sha ki briew, bad na ki briew sha ki sniang, bad na ki sniang sha ki briew biang; hynrei ka long kaba eh pat ban batai shai mano dei mano.” Imat da ym ïa husiar na ka shongshit phaloh. Ka kloi ban kylla na ka synshar paidbah sha ka saja paidbah. U sangot ba na ka ramïa, u Socrates ki Grik u ong: “Don tang kawei kaba bha, ka jingstad bad kawei kaba sniew, ka jingbym tip.” La rkhie pashait ma u na lyndet ka pyrthei: “Ka banshot te!! nga la ong hadien u Lber, phin ïa muja sait khiew ïong!”
Phi don ban ong eiei?