Pynbhalang Mawleiñ
Lower- Mawprem
Nga thoh ha shuwa ba ngin shah tap ha ka bam hynroh. Ha shuwa ba kan nang bam ïa ka tip lem. Kynthup ïa ka mynsiem shakri ïa ki para briew. Ioh ba ka buhrieh ïa ka tip briew tip Blei. Namar ka jingtieng kam ailad ban pyrkhat jngai. Lada ngi pynioh daw i’u nongshun ban khraw, te ngi la jem rngiew. Namarkata, nga thoh te, ba ngin pyneh rngiew. Ban shakri da ka jingsngewthuh bad jingieid.
Ha ka saw-ka-sian kaba la wan lap ïa ka pyrthei — kynthup ïa ngi. Ka jingtieng ka shong syaid ha dpei. Ka long kaei kaei kaba eh ban sngewthuh ne pei phang. Balei ka wan jia? Hangne ka wan ha tyngkong watla ngim mon. Kane ka khlam ka la wanrah ka jingklumar jingmut. Kawei na kine ka dei ka jingpang wad langkñia ne sohpdung. La ka long ha ka saiñ -pyrthei, ka shnong ka thaw ne ka imlang- sahlang, kynthup ha rympei. Ka jingwad langkñia ka la long ka lympung kaba ishyrkhei.
Kumba long ka rukom — ka la mih ka jingïakdewkti. Ka jingpynbudnam (stigmatize) ban pynhiar dor ïa ka longbriew kum ki sla ïapstai. Da ïuh da kyrdem ruh la sngew shong hok. Ha ki social media ki paidbhur ki tian bishar. Ka jingbishar rah shiliang pylla; ka long ka jingbyrngia kaba kyllan musli- musla. Ka ‘daw’ ban wad ngim don por, namar bym ioh por? Lam khmat kawang ktieh uwei baroh ki hiar lympung. Ka jingtieng kaba la sob mlon ha ka jingmut jingpyrkhat ka pynshad samtawi. Ka khan sniew ka long ruh ka kynroh bym lah pynpra ha ka dohnud. Ka jingtieng ka synshar haduh ban wad ka jingshisha ka jngan shikatdei. Toi, watla ka jingshisha ka batai da kum wei. Ki jingkynthoh ba har rukom la shlei miar. Ka lyer sawkun ka lyhop haduh ban pyrkhat ba don ka Lashai ka la eh palat.
Ha kum kane ka por, ka History ka don ban pyni lyngba ki shalyntem jong ka. Toi, ngam thoh ha ka rukom ba ryntih jong ki snem. Ka daw, namar nga kwah ban thoh ïa ki synñiang ba la noh. Kan pynshai ïa ngi ha kane ka por jong ka jinglynshop ka khlam. Ki sla ka History ki kdew shai ba ki jingisih, jingpihuiñ, jingngeit bieit ki long tang ki diengpynkiang. Kine ki long kiba tang shiteng por. Kaba skhem ka dei ka jingieid ïa ki para briew wat hapdeng ka saw-ka-sian. Hapdeng ka thma ne wat hapdeng ka khlam shyrkhei. Ka pyrthei ka la sakhi ba don kiba len lade ban noh synñiang sha ka longbriew. Khlem da sngap ïa ka kynnoh ba har rukom. Kiba thaw hima pihuiñ, pyntieng tynjang ïa ki marjan marpa. Ka jingtieng ka don ha man u briew. Ka jingjop ka don ruh ha syndah. Ka shong ha ka jingjied bad ka nongrim.
Na ki sla ka History
Ka mynnor ka ktik. Ngim donkam ban don kyrdan ban sngewthuh. Ka pynbaïong ïa ngi lada pule ki lynti ba ka la ïaid. Ka pynsuhjer haduh ba ka sah nishan ha man ki sla. Kumta te, ka long ka lynti jong ka. Kine kim thew than ïa ki jingeh hynrei ki jingpyni lynti de. Kam kut tang hangta, ka dei ruh ka jingjied. Ban ïakhun ïa kano kano ka donkam ban ïatrei lang. Ha ki liang baroh khlem da thew tarajur. Namarkata, ki sla ka History ki sakhi:
Dr.Jonas Edward Salk— Baroh ki jingkoit don ka jingsdang. U briew uba nyngkong ban shem ïa u dawai Polio, Inactivated Polio Vaccine (IPV). U snem 1952, ka jingpang polio ka la sar naphang, ki la don kumba 58,000 ki cases ba thymmai ha US bad kumba 3000 kiba ïap na u khñiang jingpang. Dei ha u Ïaiong 1955, la pyndonkam ïa u dawai jong u Salk ban sumar ïa jingpang Polio ha kata ka por. Ban pynthikna ïa ka jingtrei kam jong une u dawai, u la pyrshang shuwa ha lade, ki khun bad la ka jong ka tnga. Haba triang ka mynsiem, ka kynjang jong u Mangkashang ka lyngkot. Ka pyrkhat ban shakri ha la ka jinglah bor. Ka la long ka jingkyrkhu ha ka jingïaid ka por. Ka por ka shon muhor ba ka saiñ-pyrkhat donkam ban pynkylla na ka ‘ma ngi shuwa’ (‘us first’) sha ka ‘ma ngi lang’ (‘we together’). Kane keiñ ka la nang plie lynti sa ka jinglap jong u Dr.Albert Sabin ïa ka Oral Polio Vaccine (OPV). Kine baroh ar ngut ki la long ki jingkyrkhu ïa ka pyrthei. Ka History ka sakhi ïa kane. Nga ngeit ki la ñiad shibun ki ummat kiba ngim iohi. Ki la jied ban shakri, ym ban kdew kti.
Ka History ka don lut ki jingjia kiba pynduh jingkyrmen. Ka don ruh ka sakhi ba ka ai mynsiem; khamtam na ki ‘balajied’ ban thaba khlem khawpud. Hapdeng ka jingïap ne hapdeng ka jingpynshitom. Katno tam lei, lada, ka sakhi ka wan na u briew uba mad ha doh.
Viktor E. Frankl (neurologist and psychiatrist) — ha ka camp Auschwitz u snem 1942, uba la mad ka jingpynshitom ha ka kti ki Nazi. U dei u Austrian Jiw. U koidi jong ka sorkar Nazi ha ka thma bah ba ar (WWII). Ki jingpynshitom beiñ kiba suhjer ban pule. Tangba, hangta te u la ioh ïaka jingmut jong ka jingim. U la thoh ïa la ka shem lanot haka kot kaba ai kyrteng ‘Man’s Search for Meaning’. U ïathuh kumne:
“Ngi kiba la im ha ki concentration camps ngi kynmaw ïa ki briew kiba ïaid na kawei ka jaka sah ban ai mynsiem ïa ki para koidi, kiba la ai ruh ïa u ruti ba khatduh ba ki don. Ki lah ban don kiba tang khyndiat ngut, hynrei ki la ai ka jingpynshisha ba baroh lah ban shim na u briew.” U la bteng, “Hynrei kawei kaba sah slem: ka jinglaitluid u briew — ban jied ïa la ka lynti ha kino kino ki jingeh— ban jied ïa la ka lynti.”
Ka jingthoh jong u ka dei ka jingkyrmen wat ha khmat ka jingïap; ban ïaksaid ban wad ka ‘Jingmut ka Jingim’. Uba iohi da la ki jong ki khmat ïa ki jingshitom jingjynjar. Watla ka pongshai kam pyni syrwet ban don jingkyrmen. Ki sur jingpang ki sur jinglynniar ki sawa kliang. La shtah dur ha ka pyrkhat da ka dur jong ka jingïap. Hapdeng kata ruh u jied ban wad ïa ka jingmut ka jingim. Ban wad ïa ka jingkyrmen. Namar u ngeit, “Ka jingshisha — namar ka jingieid long kaba halor tam kaba man u briew u dei ban ioh. Hangta nga ioh bat ïa ka jingmut kaba rieh ha ka dohnud ki myllung bad ki jingmut u briew bad ka jingngeit: ka jingpynim ïa u briew ka dei na ka jingieid bad ha ka jingieid.” Kumta te, u la shem ïa ka jingieid ban long ka jingshai.
Ka jingim ka dei ban im ha ka jingshakri. U ruh, ka History ka sakhi ba um shlem la pun ka mynsiem pynhiar kput. U la ïaid bad ka jingim ban sakhi, kaba kyrsoi da jingkyrmen. La bun ki ban ong kumne kumtai, hynrei ka jingshisha ka neh. U la jied ban saiñdur ïa ka lawei da ki jingïashem shimet. Namar u bud pyrkhing ïa ka ‘shakri ym ban shah shakri’.
Haba dang bud shuh shuh ïa u ksai. Ngin lap ba ki nongrah dongmusa, ki nongtbeh jingshai la phrang ha ka khim khait. Kumta ka long shaphang kawei ka riewkhraw.
Pandita Ramabai Saraswati — kaba la kha ha u Ïaiong 1858. Ka History ka sakhi ba ka long ka kynthei kaba ïakhun ïa ki jingeh. Ki jingeh kiba syrtap ha man la ki syrtap; ka bym i don jingkyrmen. Kham jur na kita ki dei ki kynthei kiba shah ïeh noh beiñ ha ka imlang. Marwei kala ïeng ban shakri ban wanrah jingkylla. Ki kam ki pyrta jam lyngba:
Sarada Sadan (1889) u ‘nai Lber ka la plie ïa ka skul ban hikai ïa ki kynthei ba la ïap-tnga (widow). Ka kyrteng kaba la jied ka long ka ‘Ïing Jingstad’ (Home of wisdom). Ban pynshait bor ïa ki para kynthei kiba shem lanot haka jingim bad jingïaid lynti. Kam shem la ai lynti ïa ki nongkynshi na ka imlang ban kynthoh. Ka la trei ban wanrah jingkylla khlem pyrwa kumno ki kawang ktieh ne kdew kti. Kam kut tang katta, ha u snem 1896, la lynshop ka ‘nem sniew (famine). Kam shem la rieh ne kah pyrda ïa la ki khmat. Ne shongkli kti ban shu peit lyngngoh ïa ki jingjia. Kum ka nongrah dongmusa, ka la tbeh la ka jingshai. Kam shem kdew kti ne shim bynta ha ka lympung ki khongpong. Ka la jied ïa ka nongrim kaba skhem. Khamtam ban pynkup bor ïa la ki para kynthei.
La seng ïa ka Mukti Mission (1900) ban pynioh ka jingshakri kaba kham janai. Ka ban long ka jingkyrshan ïa ka mission. Ka mission ban pynlait im ki rangli-ki-juki, ki shem lanot, ki shem pap. Lyngba ki kam thung kam tep, ban kyrshan ïa ka Sarada Sadan. Ki kam shna kti, kam suh jaiñ, kam thaiñ jaiñ, ter ter, ki la kyrshan ïa kiba donkam. Ka jingnang jingstad ka long ka jingsdang ban lait na ki shang-kawiah ka jingim. Ka long ruh ka kynthei kaba ioh ïa ka kyrdan ‘Pandita’ ne ka riewshemphang ka thoh ka tar. U ksai jingsynñiang ym shem kut tang hangta, ka la pynkylla ktien katto katne ki bynta ka Bible sha ka ktien Marathi. Ka da pynbeit ruh ïa ki kyntien ban kham sngewthuh ki riew paidbah.
Ki sla ka History ki kdew shai. La ka saw-ka-sian katno katno. Ki riewkhraw kiba jied ka lynti ban shakri, ki thoh ka kyrteng ha ki sla ka bymjukut. Nga mutdur kumno lada ki ruh ki ïa hiar lympung ban ñiom ahor — ngin ioh ban pule ïa ki kumne?
Kospel Jingkyrmen
Ki shalyntem ka por ki tawiar. Ki batai shai kdar ka jingshisha — ki don ar tylli kiei kiei. Ka miet don ka dum. Ka jingshisha don ka jingshukor. Don ka khubor babha don ruh ka khubor basniew. Ngim lah lait na kine ki jingshisha. Ka jingtip ïa ka nongrim ka long kaba donkam. Kumta keiñ, nga jied ban shaniah ha ka Kospel u Jisu Khrist. Nga pdiang namar ka long kaba don nongrim kaba don mawsiang. Kaba ym thew shiliang ne pynrem. Ka Kospel ka pynim wat ïa kiba la dkhat ban kyrmen.
Mynta, nga don ruh ka jingkynthoh ïa ki sur ‘Ïalap Jingtieng’. Ka jingtieng ha kine ki por ki kynthih na kawei ka rympei sha kawei. Ka la nang ïar kane ka Hima. Ha ki shang-kawiah jong ka ym lah lait. Kiba pyrshang pynsngew, ba ka ‘Dwar Jingkyrmen’ imat la khang khyrdep. Ki nongïalap jingtieng ki jyllei ha ki lad ki bynta. Namar ki lam jingmut sha jingthoh u Dante Alighieri, ‘Inferno’:
Lyngba jong nga ka lynti sha ka nongbah jingshitom
Lyngba jong nga ka lynti sha ka jingpang bymjukut
Lyngba jong nga ka mareh sha ka jingsakma lynti…
Iehnoh ka jingkyrmen, phi baroh ba rung hangne.
Kumta, ngam lap ban don nongrim ban ïalap ïa kum kane ka jingpyntieng. Nga puson, hato ki khubor jingtieng kin long sakhi? Ka jubab ka kyllon kum ka kynroh bym don nongrim. Ngam lah ban tip balei ki saphriang kita ki khubor. Hynrei kawei nga skhem bha. Ïa ka jingtieng lah jop da ka jingkyrmen ha u Khrist. Ka Kospel Jingkyrmen— ka kyntu ban long jingshai (Math.5:14-16). Ka lam lynti ban sakhi khlem da bishar. Lada ngi bishar ngim lah lait na ka juh ka rukom (Math.7:1). Kane ka pynskhem ba ka ïalap jingtieng ka long tang ka sna-ïap. Namar u Khrist uba la ïaid ha kane ka pyrthei; u wan ban ai ka jingkyrmen ïa ka Mynta bad ka Lashai (Heb.13:8). Ym don nongrim ban ïa bud ïa ka lynti jong ka jingtieng. Ka jingtieng ka la kyllon kram ha kjat ka Diengphna.
Ha ka saw-ka-sian ka dawa ba ngin skhem ka jingngeit bad jingieid (1Ioan.4:18). Ban shakri khlem da ap-kliaw ban ioh ka nong. Lane ban ioh put ronsing ïa lade hangne. Ka jingleh bha ka kti kamon, ka kti ka diang kam dei ban tip (Math.6:3). Namar ioh ka pynkiew skong. Ka kyntiew ïa ka mynsiem hieng. Namarkata, ka dawa ban long rangbah ha ki khep ba dawa ka por (1Kor14:20).
Kyntang ïawai, ki jingjia ha ka History ki kyntu ban long ki shakri. Ban hikai bad sneng paralok lada iohi ka jingduna. Ka bha ban hikai ban pyndap ïa ka jingduna ban ïa ka beiñ ka khoh. Ka suk palat ban kynnoh bad pynhiar dor. Ka suk ban ong ‘ki briew bieit’ ne ‘ka shnong bieit’. Kaba eh ka long ban pynbha. Ban pynsngew da ki ktien ba don akor, ka long ka lynti. Bun ki jingjia ki wan kum u ‘lap rkhiang. Ban shemphang kumno ban leh ka jwat tiak. Ka jia long, namar ngim pat ju ïaid. Ynda ba ngi la ïaid ngi la nang ban phikir. Ka jingtieng kan ym lah synshar namar ngi pynrhem ka mynsiem shakri. Lada ngi jied ban kawang ktieh. Ka eh pat ban lait ïa lade na kaba shah kawang ktieh. Ka thew sha ka jingong: ‘kumba phi bet, kumta phi ot’(Gal.6:7).
To ïai ksoh ha ka jingkyrmen. Namar ka jingkyrmen ka don sakhi ha ki sla ka History. Ki riew khraw kiba la dep thoh ki jied ban shakri. Nga ngeit ngin jop lada ïatrei lang. Ïa kyntiew lang khlem da bishar. Namar khraw ka kyrteng jong uta uba ai Jingkyrmen.
Haba, Ah Trai, ki kam jong Me nga pyrkhat,
Katno nga dap da jinglynngoh ba khraw…
Mynsiem jong nga to ïaroh ïa u Trai
Me long Bakhraw! Me long Bakhraw! (KHB 292)
Phi don ban ong eiei?