Pynbhalang Mawleiñ,
Lower-Mawprem
Ka jingïada ka dei ba ai jingshngaiñ bad jingsuk mynsiem. Ka jingïada kam ju don jingïadei bad ka jingpyntieng, khamtam lei bad ki khubor lamler.
Ha kum kane ka por jong ka jingwan lynshop jong ka jingpang coronavirus (covid-19) ha ka pyrthei. Ki sorkar baroh ki la ïa pynkhreh la ki tiar ïakhun ban jop ïa kane ka jingpang khlam. Ka jingpynlut halor ka jingkoit jingkhiah; kumjuh ka jingpynkhreh ïa ki jaka sumar. Ha kane ka Ri India jong ngi. Ka sorkar ka pynkhreh ki lad jingïada; ki lad ban wad kumno ban pynkoit. Ngam artatien ïa ka jingtrei shitom jong ki briew ka koit ka khiah (Health Department). Ka dei ïa ngi ban bud pyrkhing ïa ka jingbthah jong ka sorkar. Ka jingïada ka kordor ha kum kane ka khep.
Kane ka kyrwoh kam dei ka jingthoh shaphang u coronavirus. Ngam dei u briew jong ka koit ka khiah. Bad ngam thoh ruh kum u riew shemphang ha kane ka bynta. Toi, nga thoh kum u paidbah uba khuslai ïa ki jingjyllei ki khubor lamler, kiba la saphriang. Kiba pynsuhjer bad pynshad samtawi ïa kiba duna ka jingtip. Ki khubor kiba pyntieng ïa ngi haduh ki khleiñ shyieng. Ka jingsheptieng ka pynlong ïa ngi ban adkar. Ka jingsheptieng ka pynlong ruh ïa ngi ban ngeit bieit. Ka pynlong ban peit ‘matdong ïa la ki para briew. Ka pynsuba sniew ïa baroh; ym pher mano.
Infodemic:
Ka WHO (World Health Organization) ka ong: “Ngim ïakhun shuh tang ïa jingsaphriang ka jingpang coronavirus(Pandemic); ngi ïakhun ruh ïa ka jingsaphriang ki khubor lamler ‘infodemic’”. ‘Infodemic’- ka dei ka jingshlei bun ki jingtip kaba pynmih jingeh ïa ki paidbah ban ithuh ne sngewthuh kaei kaba shisha, kaei kaba lait bad kaei kaba dei ban shaniah (The Guardian, NYT). Khamtam, ki khubor pyntieng, ym ki khubor pynbha. Namar ki shlei bad wan kum ka umsaw. Ka pynklumar jingmut haduh katta katta; kam long ka jingïarap ïano ïano. Ka jingmih nangta ka dei tang ka jingsheptieng, jingher syrngiew (panic).
Ka juk jong ka jingtip (Information age) ka long ka bor. Ha man ki khubor rieh ki jingtip kiba shad tawiar. Kine ki long ka bor ban pynkhih ne ktik jingmut. Ki riewshemphang ki ong:
“Ka jingtip (Information) ka long kum ka dak ai jingshai ne maham, ne kum ka tiar pynmynsaw, lane ka dak jingsuk, ne ka jingkhanglad – baroh ki shong ha ki nongpyndonkam….ka jingtip ka long ka spah jong ka Internet. Ka lad ka ban pynkhamti ïa ka jingtip na ka kti jong kiba tip sha ka kti jong ki bymtip.”(Freakonomics , 2009)
Ym lah lait, ha man la ki dong ki lad, don ki batai stad, kiba batai pynksan ïa la ka jingtip shipawa. Kiba pynksan haduh ba kan da long ka khoh ramhah. Ka jingpang kan long kumta kumne. Sngewthamula ba ha ki bynta ka ri thor ka ‘umjung masi’ ka long ksiar. Nga ngeit don bun ki jingjia kiba ym paw pen-ryngkew. Ka jingong: haba don ka jingtieng, bud ryngkhi ka jingngeit bieit. Ka jia long ruh u bym tip ei ei u shah tan. Namar ba baroh baroh ki ïalap khana. Ki ïa khana: thied khaw, thied naphang noh wut wut. Ka sorkar kan khang noh ïa ki mar baroh. Ka wanrah ïa ka jingkiewdor ki mar ki mata, ka jingshim kabu ka jur. Klumar thlim ki paidbah, shi khlipmat ki la kylla paidbhur. Ki sngew kumba ka pyrthei ka la kut mynta te.
Ka jingtip lyngba ki social media,bun ki jingshisha ki shah tyllep noh ha ki umsaw jingtip. Hajuh ka por ki social media ki long ruh ki lad ban pynphriang ïa ki khubor shisha. Ha shwa ba ngin ioh ïa ka jingshisha, la wan tyllep sa kawei ka jingtip. Ngim ju don por ban kylli: kaei jingshisha, kaei ka lamler. Namar ki jingtip ki jur palat,haduh ba ngi ngam jyllop ha ki.
Ngam pynrem ïa phi kiba la ngat ha kane. Namar ngi ïada ïa kiba ngi ieid. Nga ngeit phi pdiang ïa kita ki khubor (lamler) namar phi pyrkhat ïano ïano. Ki khun ki kti, ki baieid bathoiñ, kiba ngi kwah ban ïada. Nga kyntu ba phi dei ban da bishar bniah ïa ki jingtip kiba phi ioh.
Ki khubor lamler haba ki phriang ki wanrah ka jingshongsyier. Peit bniah nangno ka wan bad na ka tyllong aiu? Ka internet kaba pynlamwir; ma ka hi ka don ruh ki lad ïarap. Ka jingpynsaphriang ïa ki khubor lamler lah ban khanglad lyngba ka jingpynshai bad jingpyntip ba thikna. Khlem da tip thikna, wat ngeit ruma. Ka jingngeit kaba pynshong nongrim ha ka jingtieng. Ka pynbakla lynti ïa lade bad baroh.
Ïano ka ktah:
Namar ba ki tiar donkam la thied lut kiba don kiba em. Ka ktah jur kum ïa: ki nongïarap sait jaiñ nong. Kiba trei kynta ha ïing briew. Ki ba die kwai dong. Kiba kit nong ne kit daju. Kiba bun ki trei step bam miet. Don sa ki nongtrei sorkar ki bym ju kham ioh tulop bad kiwei kiwei nongtrei sngi (informal sector). Kiba long ki bud lum ka ioh ka kot ka jylla.
Baroh ki khubor lamler ki don ka jingktah. Bad ngi baroh ngi la don bynta lang hangta ban pynklumar. Namar ngi ki briew ngi leh da ka jingbym pyrkhat bad sa pyrkhat ynda la dep. Ka jingsngew ka shongkulai halor jong ngi ha kum kine ki khep.
Ngi thied ki tiar donkam. Ngi thied palat haduh ba ngin dap 5 snem, imat! Ngi thied ba kiwei ki thied. Ngi mareh haduh ba ngi pynmareh lang. Ngi tieng haduh ba ka bit thit lut. Da kiew dor ki mar ruh, dep shato. Thied lut; thied lut ïa pyrthei. Namar ka Ri kam don khaw shuh. Kata ngi mutdur; don ba la pynmut dur. Im tang ngi, ïap ma phi. Tang ma ngi ba don pisa ban im? Lada ioh pang kita bym ioh thied, dep! Ngi la lait ïa lade kata ngi pyrkhat. Ka kynroh katno phut phin tei ban rieh ïa lade. Lada ngi kheiñ kor ïa ka jingim, ai ïa kiwei ruh kin ioh im.
Pongshai jingkyrmen:
Ha kum kane ka por ka jingkyrmen ka dei ban don ha khmat jong ngi. Ngi lah ban ioh bad ai jingkyrmen tang da ki khmat phuh samrkhie. Ka mynsiem kaba don ha syndah ka jingkyrmen; ka long dawai. Kam da donkam eh ban da ïapajut kti ne tur hajan. Ka jingïada ïa lade ka long ruh ka jingïada ïa baroh. Ngi long ka bynta jong baroh. U Alfred Adler u pynskhem ïa kane:“Ka pynshisha ba ki briew kim lah ban heh ban san khlem da pynskhem ïa ka jingïadei ka jong ki shimet bad ka imlang ka sahlang.” (Understanding Human Nature, 1946)
Kane ka por ka dawa ïa ngi ban skhem ha ka longbriew-manbriew (Humanity). Ngi long ki briew kiba lah ban wad lynti. Ngim lah ban im marwei. Kaba kyntu ban phikir ïa lade bad ban kyrshan da ka jingieid ïa kiba donkam. Ka jingim ka dawa ban ïa trei lang baroh. Ngi donkam ïa baroh ban tyllun ki shalyntem ka jingim. Ka jingkyrmen ka dei kaba ngi btin lang. Ban ym pyrkhat tang ïa la ka ‘shimet’. Ngi donkam ban pun jingkieng ha ki jaka badei badei.
U Trai kynrad u la ai ha ngi ka jingsngew; ka pyrkhat- pyrdaiñ. Kine te ki dei ban ïaid ryngkat ryngkat. Ban kham shai ha baroh ki liang. U Martin Luther u thoh ha ka kyrwoh sha u John Hess (1527) hapdeng ka khlam:
“Paralok baieid. Pyndonkam ki dawai. Shim ki lad jingïada ha la ïing, ki jaka , ki surok. Kiar na ki paralok bad ki jaka kaba phim donkam ban leit… ka khlam ka dei ka ding kaba bam ïa ka met bad ka jingim ym ïa ki dieng ki siej… ngan duwai ïa u Blei ba un ïada ïa ngi da ka jingaiei jong u. Ngan kiar na ka jingleit sha ki paralok bad ki jaka kiba ngam donkam khnang ba ngan lait na ka jingpang. Ban ïada ïa kiwei ba kin ym ioh ka jingpang na ka jingbymshim khia ka jong nga… hynrei lada u Blei u dawa ba nga dei ban ïarap ïano ïano, ngan ym kyntait ban ïarap. Kane keiñ ka dei ka jingngeit tiengburom ïa u Blei kam dei ka jingngeit bieit ne leh ruma bad kam dei ruh kaba pyrshah ïa u Blei.” (Luther: Letters of Spiritual Counsel, 1955)
Wat ai keiñ ba ka jingngeit jong ngi ha kum kane ka por kan her ruma. Ngi don ki lad jingïada bad jingïarap. Ka jingsumar ka jong ngi ka wanrah jingkyrmen. Nga ngeit ba U Nongpynkhiah un don ryngkat bad ngi (Math 28:20). Nga buh ka jingkyrmen ha uta uba kular ka lashai ka don ha kti jong u (Isaiah 41:10). Sumar ban ym pynphriang khana lamler, hynrei pynphriang ka jingkyrmen.
Phi don ban ong eiei?