“Ki samla ka lawei jong ka jait bynriew

Leba Lamin & Shiningstar Lymba

Nyngkong eh nga kum u samla nga kwah ban pynsngew shaphi ki para samla ïa kine harum:

Kumba ka jinglong jong ka suiñbneng ka don la la ka jong ka aiom te kumta ngi ruh ki briew ngi don la la ka jong ka por ha ka rukom heh rukm san jong ngi. Naduh ba dang kha haduh ba ngi la samla, rangbah bad tymmen ngi la ïoh ban mad ïa kine kiei kiei baroh ha baroh shilynter ha ka jingim jong ka jinglong briew manbriew ka jong ngi. Te kumta ka por jinglong samla ka dei kawei na ki por ha kaba ngi la ïoh ban mad ïa shibun bah ïa kiei kiei ha ka jingim jong ngi bad dei ha ka por jong ka jinglong samla ha ka ba ngi la sdang ban saiñdur ïa la ka jong ka jingim na ka bynta ka lawei ba phyrnai ka jong ngibad kumjuh ruh ka imlang ka sahlang ka peit ka khmieh sha ngi ki samla na ka bynta jong ka lawei ba phyrnai jong ka ri bad ka jaid bynriew, bad la ju ong ba ngi ki samla ngi dei ka lawei jong ka ri bad ka jaitbynriew, bad la ju ong ruh ba ka lawei jong ka ri bad ka jaitbynriew ka shong bad ka don ha ka kti ki khun samla jong ka ri.

Ki samla ki dei ki shipai ki ban ïada ïa ka ri bad ka jaitbynriew pyrshah ïa ki nongshun, la ki dei ki nongshun kiba rieh ne kiba paw, namar ki samla jong ngi mynta bun hi ki dei kiba lah nang lah stad bad ki long ruh kiba shlur naduh ki por mynshwa ki la mih ki Nongïalam ki ba shlur bym ju pyndom kiba don shisha kata ka Mynsiem ba shynrang ka Mynsiem riewshlur ka bym ju ailad ïa u nongshun ban pynjot ne pynsniew dur noh ïa kane ka Ri Khasi baieit ka jong ngi.

Katba ki sngi ki por kila nang ïaid bad ha ka jingiaid sted jong ka por ha kaba ki ong ka juk thymmai ngi ïohi ba ka don shibun bah ka jingkylla bad ka jingkylla jong ka por kaba ngim lah ban sngewthuh bad bun kiei kiei ki la jia bad la ïohi ruh ba wat ka jingim briew ruh ka lah sdang ban kylla katba nang ïaid ki por ki sngi bad kane ka jingkylla jong kapor kam dei eh tang ha ka jinglong jong ka suiñbneng ne ha ka mariang hynrei ka jingkylla ka dei ha ngi ruh ki briew kumjuh khamtam eh ha ka rukom im, ka pyrkhat ka pyrdaiñ, ka riam ka beit, ka ktien ka thylliej bad bun kiwei kiwei kijingkylla.

Khyndiat ngin ïa kren ha kaba ïadei bad ka jingkylla jong ka por, haba ïa kren ïa ka jingkylla jong ka por kam dei kaba kdew kti ne kynnoh ïano ïano kam dei ruh kaba beiñ ne khah ïa ka jingbakla jong kiwei bad kam dei hi ruh ka kamram jong ngi iwei pa iwei ban kdew kti ne beiñ ne khoh ïano ïano hynrei ngi dei ban sngewthuh shai pat ba kadei ba ka jingkdew ïa ka jingbakla ha ka rukom ïaid lynti ha ka jingim jong kum ki samla ka jingkdew ka jingbakla bad ka jingsghah ïalam bakla ha ka rukom ïaid lynti khamtam eh ha ki khun samla jong ka Ri. La ju ïohsngew na kapor sha ka por ba haba don ki jingïalang haba wan mano mano khamtam ïa u Kongsan uba shah khot ban ïa don bynta ha ki jingïalang paidbah kiba pher ba pher la ka dei ha skul ne ha college la ka dei ha nongkyndong ne ha sor bunsien hi ki kyntien kiba mih haba u kongsan u ai jingkren ka long ba “ki samla ki dei ka lawei jong na jaitbynriew” bad hateng hateng ruh la juh ong ki khynnah skul ki dei ka lawei ba phyrnai jong ka Ri, ki Nongïalam, ki riewshlur bad ki riewshymphang hynrei ka jingkylli kaba mih mynta, Hato kadei shisha she ba ka lawei jong ka Ri bad ka jaitbynriew ka shong ha ki samla? Ym ban kdewkti ïano ïano ne ban beiñ ïano ïano hynrei ban kdew beit tang ïa ka jingbakla bad jingduna ha ka jingim ka bym lah ban biang ym ban ïa kynnoh ne ban ïa kynshi ban ïa bishni ban lorni ne ban kyntait ïa kito kiba shah ïalam bakla ha ka jingim jong ki. Hynrei mynta la ïohi ba ka don ka jingma ha kaba ka jingsniew ka lah sdang ban ïoh ban
suhthied ha man la uwei pa uwei u khun samla jong ka Ri lait noh satang katto katne eh kiba dang lait na kane kajingshah pynshoi ha u ksuid u soitan. Lada ïaid ha sor ne nongkyndong bad khamtam eh ha ki thaiñ sor bun na ki samla jong ka Ri kiba shah ïalam bakla ha kiwei pat ki jaitbynriew kiba wan na kiwei pat ki bynta jong ka Ri khamtam eh ki shah pynngop ha ki kynja jingdih kiba sniew kum ka jingpyndonkam ïa u drug, ki jingdih pynbuaid kum ka kyiad bad bun kiwei kiwei pat ki jingdih kiba pynsniew ym tang ïa ka met hynrei kadei ruh ka jingpynthut ha ka imlang ka sahlang. Kane ka lah sdang ban kynrei bha mynta ba wat ïa ki khun samla jong ka Ri kiba lah nang lah stad kiba lah don la ki kyrdan teng teng ki dang shah pynngop ha kine ki kam kiba sniew kaba ktah ym tang ïa ki hynrei wat ïa ka imlang ka sahlang. Ba dei kum kine ki ei kiei ki jingbakla kaba rit ba katba nangïaid ki sngi ki por kala ïoh ban long doh snam bad wei haba lah kyrni kan sa long ka Kynrad bad kan sa synshar halor jong ngi. Lada kine ki jingsniew ki ïoh lad ban synshar ban long trai ha ki khun samla jong ka Ri te hato shano ka lawei jong ka ri? Bad lada ka ri ka shaniah ha ki khun samla te shano kin ïalam ïa ka Ri bad ka jaid bynriew.

Lada ki khun samla jong ka Ri kim khlaiñ ka jingpyrkhat ka pyrdaiñ bad ka pyrkhad rangbah ban don kata ka mynsiem ïa tylli hapdeng ki khun samla jong ka ri, ka jaidbynriew ka don ha ka jngma bad kadei ka kamram jong ngi iwei pa iwei ki khun samla jong ka ri kynthei bad shynrang ban ïa sngewthuh jingmut ban rat dingkhong ïa kane ka jingsniew kaba ap khnang kumno ban ïoh ka lad ban pynjot ïa ki khun samla jong ka Ri.

Ko ki khun samla ka Ri bad ka jaidbynriew, Hynñiewtrep, to ngin long kiba ieid bad sumar ïa ka Ri bad jaidbynriew. Haba peit mynta ïa ka Akor Khasi katno ka long kaba hiar dor haduh katta katta naduh ka riam ka beit, ka kren ka khana ngim don shuh kata ka akor ka burom la ha kano kano ka liang. Hato ka dei ba kam biang ka sneng ka khraw ne ka dei ba ngi la pynbud tynneng ïa ka dustur jong kiwei pat ki jaidbynriew? Hanga shimet hi nga sngew dei ban ong ba ngi la jur palat ka jingpynbud tynneng ïa ka jong kiwei haduh ba kan pynlong ba ngin ym kynmaw shuh ïa ka jinghikai bad jingsneng jong ki longshwa manshwa ha ngi.

Ko ki khun samla to ngin kyndit bynriew noh katba ka por kam pat dier ïa ngi to ngin kynmaw bad ban pyrkhat sani bha ïa ka jingsneng jingkhraw jong ki longshuwa manshuwa ha ngi bad to ngin pynduh noh ïa ka jingpynbud tynneng ïa ka jong kiwei. Hynrei to ngin ïa pynneh pynsah ïa ka jong ka dustur ka riti kaba ki longshwa manshwa kila buh bad pynneh pynsah ha ngi to ngin ïai kynmaw ïoh ba ka por ka dier ngin sa babe ïa ka jingbakla.

Ka Ri ka don haka jingma lada ngim kyndit bynriew mynta. Ki pateng bad lawei kan sa ïam kthang namar ka jingle jong ngi. Na ka bynta ka lawei jong ki pateng to ngin sdang ma ngi ban lam lynti ba ka lashai kan phyrnai.
Ngi loang ka jaidbynriew kaba rit paid te kumta ka jingïatylli ka long kaba donkam haduh katta katta kamtam ha kum kane ka por ba ka jaidbynriew ka mad ïa ka jingshah pyntyrha na kawei ka por sha ka por. Hynrei kaei kaba ngi ïohi mynta kaba jiaha kine ki sngi bad ha ki por kiba lah leit noh bad khamtam eh mynta kaba lah pynsniewdur noh ïa ka jinglong ba kyrpang jong ka jaidbynriew kadei ka jingbym don ka jingïatylli hapdeng ki khun samla jong ka Ri, Ka jingbym ïa sngewthuh jingmut iwei iwei bad khamtam eh ka jingmih jong shibun tylli ki kynhun (Group) kane ka jingmih ban palat jong ki kynhun ba pher bapher kam pynbha eh ïa ka Ri bad ka jaidbynriew. Hooid mano mano ruh ki don ka hok ban seng ïa ki kynhun bapher bapher kumba la pynkhamti bad pynkupbor ne aibor da ka riti synshar jong

ka Ri India hynrei haba ngi phai pat sha ka Ri Khasi jongngi lah sngewdei bad kadei ruh ba ngin pynkhlaiñ ïa ka jingïatylli lang kawei khnang ba da ka jingïatylli ka pynkhlaiñ ïa ka jaidbynriew bad ki briew kiba nabar kin nym ïohlad shuh ban shim kabu ha kiba bun ki bynta lada ngi long kiba ïatylli. Hynrei mynta la ïohi ba ka don ka jingïa kynad bad ka jingïa pynibor kawei ka kynhun (Group) ïa kawei pat ka kynhun hapdeng para ma ngi kane ka pynsniewdur noh ïa ka Ri bad ka jaiñbynriew bad ym tang katta ka jingkwah nam bad kwah burom teng teng jong kawei ka kynhun bad kawei pat ka kynhun kam ïalam sha kaba bha hynrei ka pynmih noh ïa ka jingsniew ha kaba kala mih ka jingïapher jingmut. Ngi dei ban kynmaw ba kum ki samla kiba lah nang lah stad kiba lah don la ki kyrdan bapher bapher bad khamtam eh ïa ki Nongïalam ba ki dei ban long kiba sngewrit ban bah buh shwa ïa ka thong ha khmat bad ka mat kaba kongsan tam eh kaba dawa ïa ngi kum ki samla ban leh bad ban len lade na ka bynta ka Ri bad ka jaidbynriew ka nam bad ka burom kan sa wan hi hadien.

Kane ka jingïa pait ïa pra bad ka jingmih jong shibun ki kynhun kiba pher bapher ka pyni ba ngim don ka jingïatylli para mangi bad kane ka jingïapait ïapra para ma ngi ka lahju jia naduh ki por ba kham shuwa naduh ka por ba synshar ki phareng ïa kane ka Ri Khasi jongngi bad ka lah don ruh ha ka policy trei kam jong ki phareng ban phiah bad ban synshar (Divide and Rule) ki pyndonkam da kata ka beit synsharmyndor(imperialism) ban pynpait pynpra ïa ngi khnang ba kin ïoh ban synshar ïa kane ka Ri baieit jong ngi. Ha kito ki snem ba ki phareng ki synshar ïa kane ka Ri Khasi ki la phiah ïa kane ka Ri jong ngi ha ki ar lai bynta Nuksa (British Area) Khasi and Jaiñtia Hills District (Khasi States) ki state bad ki Non-State, ki tribal areas ki partially excluded area katkum ki Act kiba pher bapher Nuksa (Non – Government of India Act 1919) GoI 1935 Act) Kine ki jingleh jong ki phareng ban pyrshah ban pynsngewthuh bakla ïa ngi hynrei kim lah bad da ka jingtrei shitom jong iwei i riew rangbah (Dr. H. Lyngdoh ban pynmih ïa ki jingthoh kum ki kot ban ïatthuh ha ngi ki long dien mandien ba ngi long kawei ka jaidbynriew