Ki paidbah ka thain Jhalupara ki la leh ia kaba dei

Ha kum kane ka por ba ka pyrthei shi tyllup ka sah ha ka dum ka lyngngoh, ka duk ka kyrduh, ka thngan ka jynit, ka ud ka iam ; ngi hangne ha Meghalaya pat ngi ioh ka khyllipmat kaba ai lad ia ngi ba ngin ia lorni bad kane ka jingthoh ruh ka dei hi kumta. Sngew poh bad sngew leh rain shi rukom ban ia bun nia bun ktien ha kum kane ka por, hynrei ka pali pat ka dei ia kum ngi u thap u dap, u raiot u raitoi ban kren ha kum kane hi ka khyllipmat namar lada ngi kren ha kiwei pat ki por ngin shah kyniiw kyneh bad shah bein kylla ” la kat ba nang thoh tang une u ‘riew rynjaw u ‘riew tyrphud”.

Ha kane ka juk, ki briew kiba leh ia kaba dei ki shah bein shah kynnoh. Ka la mih ruh ka jingkrenbein ia ka sorkar, watla ka jingleh jong ka sorkar ruh ka long kaba dei. Shi bun ki jingjia ki la wan , nangta ki la leit bad ngi la klet noh ia ki bad watla kita ki jingjia ki la long kum u symbai ne kum ka shlem ban phrang na bynta ka jingbit jingbiang jong ka jaidbynriew shi tyllup hynrei ki shu phret bad jah noh kum u dpei tang mar ia lip ka ding ba kiba bun kin iohi bad kynmaw tang ia ka dien. Ngi la klet ia ka jingjia ha them metor ba shah shoh ki samla khasi bad kaba la wanrah ia ka jingkulmar bashyrkhei. Ngi la da klet noh ruh ia ka jingjia ha Shella ba shah shoh ki samla khasi bad kaba la wanrah haduh ka jingduh noh ia kawei ka mynsiem. Ka sorkar hi, wat la ka hap mad ia ki jingshah kynthoh ba bun rukom, hynrei ka la leh ia kaba dei eh namar ka la shim ia ka lynti ban kiar bad ban lait na ka huri hura,ka iashoh ka iadatbad ka mynsaw ka jawsnam.Lada ka sorkar ka la thom da ka bor ban thang ia ka met u Dr. Sailo ha Jhalupara khlem artatien mynta ka taiew ka jylla kan mad ia ka hiran khait khamtam lei lei kum ha kane ka por.

Ki ain long shnong ain synshar shnong (custumary laws ) ki long ki paia ba radbah kiba la pynwandur ia ka tyllong ain (constitution) jong ki ri bapher bad ba radbah ha ka pyrthei bad bun ki ri khraw bor ka pyrthei ki la ai nam ia ki customary laws da ka kyrteng ” Laws of Nation ” katba mangi hangne ha ri Khasi ngi ialeh ban iuh bad nion bein ia ki customary laws bad bun ruh kiba kren tohmet ban ong ba ” Ki la iap “.Ka schedule 7 ne Ka Thup Ain 7 jong ka constitution ka ri India ka la ai bor ia ki sorkar jylla ban shna ain ha kaba iadei bad ki shnong ki thaw kat kum ka State List (entry 5) bad ha ri Khasi ka K. H. A. D. C ka ong dei ” Ma nga ” ka ban leh ia kane ka kam. Kum u riew paidbah riew madan u bym pat dei wat tang u stad ain , yn nai pat iakren kein ia u nongthaw ain namar u nongthaw ain lei lei u kham khraw bad kham halor, ngi kwah barabor ban ioh jingtip sha phang ki ain shnong ka K. H. A. D. C khamtam lei lei ka Local Residentship act hynrei shu lut kai ka por namar ba ym ju lah ban shem bad ym ju iohsngew hi ruh.Ha kane ka juk , kham jem bad kham kloi ban iohi ia ki customary law bad local act jong ka ri U. S. A, Germany etc kiba la dep pynjanai bad pynsani da ka sorkar ban ia ki customary law ka K. H. A. D. C. Ah ki ialeh aiu kita ki kynrem ki lyndan thaw ain la katta phew snem? Kumno ki hun ba ki ain long shnong ain synshar shnong kin shu sah lymmuh na ka por sha ka por?

Ka Tyllong Ain (Constitution ) jong ka India ka dei kaba da thoh, hato ki M. D. C jong ngi pat kiba dei ki riew thoh riew pule kim imat shuh seh ban pule ia ki ain ba la don lypa ka K.H.A.D.C bad bynrap ia ki bym pat don? Lada kim imat shuh, balei kim leit thied iit khmat? Ka jaidbynriew, ki shnong ki thaw ki iai mad ia ki jingeh na ka por sha ka por, hynrei ngi shu kut tang ha ka jingiohi, sa lano kein kita ki nongthaw ain kin kyndit? Ki nongthaw ain ki sngew ba ki ain shnong ki long kiba bakla imat bad ki iai wad pa iai wad. To nang ia thiah lyngngai ko Khraw ain ba la pynkup bor da u paidbah bad man ba mih ki jingeh patde sa kynnoh bad tei pop ia u paidbah bapli. Ka tyllong ain ( constitution ) jong ka India ka ai tang kawei ka matti longtrai ( right ) ban long nong shong shnong ba ngi tip kum ka single citizenship right. Ha ri Khasi kat kum ka customary law naduh mynkulong ngi don ka residetship rule ne kyndon shong shnong bad kane ka kyndon ka lah ban iapher malu mala na kawei ka shnong sha kawei pat. Kum ka nuksa – hapoh kawei ka hima – lada u briew na ka shnong A u kwah ban leit long nongshong shnong hapoh ka shnong B u dei ban don ki nongpynshisha ki ban bah khlieh ba u long u bym ju don dak sniew ha ka shnong A lym kumta ka shnong B kan nym pdiang ia u. Ha ka jingshisha ia kaba kum kane ka kyndon ( rule ) la dei ban nang pynjanai shuh shuh ba kan long noh ka matti longtrai ( right ) jong ka jaidbynriew kaba da pynkupbor da ka ain ( act ).Kaba lyngngoh pat ka long ba ka K. H. A. D. C bad ki Hima haduh mynta kim don ia ka Village Administration Act bad kim don ruh ia ka Local Residentship Right. Lada ka K. H. A. D. C bad ki Hima ki don ia ka Local Residentship Right na bynta ki dorbar shnong kan jin da la iarap shi bun ban iada ia ka jingiohmon ki bar jylla ban rung sha ki Hima bapher bapher. Ngi ia tip ba ha India ngi don -ka legislative, judiciary bad ka executive bad tang ia ka executive hi ba kita ki legislator jong ngi ki ia bang eh- na bynta ka executive te ia shah thngan bad ia duh thiah duh dem ruh biang beit;haba ia tyngkhuh bad ka judiciary pat ki ia liem lyndang kum ki muid sam khmut raikhoh -la katta ruh kim sngew rem. Hangne ngi iohi ba ki nongthaw ain jong ngi kim ju pyrkhat ban pyllait ia ki paidbah na ki jingeh lada jia ba iatyngkhuh bad ka judiciary. Ka jingjia ha Jhalupara kan jin da la pynkylla sohpdung ia ki nongialam shnong lada kum mih jingkulmar, hynrei ngi donbok ba ka sorkar ruh ka la dep pyrkhat jngai lypa. Lada u Dr. Sailo um dei satia u nongshong shnong jong kaJhalupara , ka jingshisha hangne ka paw ba ki paidbah ka Jhalupara ki la leh ia kaba dei bad la dei ban ai jingiaroh ruh ia ba ki la pynpaw hakhmat ka India bad ka pyrthei ia ka Local Residentship Rule ba ka ri Khasi ka don. Hato ki nongthaw ain kynrem lyndan jong ngi kin iaksaid ne em ban ong ba ia kane ka kyndon shnong ba la ialam da ki kpa tymmen barim jong ngi ngin pynjanai shuh shuh kum ka Local Residentship Right bad ban da iatai bniah, iamynjur lang bad ithuh noh syndon da ka yieng dorbar na bynta ka bit ka biang u paidbah. Ne ko ki nongthaw ain kynrem! Hato phi sngew ba ki kyndon bad adong jong ki kpa tymmen ki long ki bym bit dor? Lada hoid, sngewbha seh sei noh ki ain thymmai jong phi namar haduh mynta dang dei hi kane ka Local Residentship Rule u paia ba khlain bor jong ka jaidbynriew. Ki paidbah ka thain Jhalupara kim shym la lah ban leh bha, ki la leh pat ia kaba dei. Kane kam dei satia ka sien nyngkong, kiba bun kiwei pat ki shnong ki la ju mad ia kaba kum kane hynrei ka shu kut noh namar ba kam paw ha ki media. Kane ka kyndon long trai shnong( local residentship rule ) ka la iarap shi katdei eh ia kiba bun ki briew ban kiar na ka iaid sahuh bad kai mon bad manla uwei pa u wei u sngewthuh ba dei ban don ka yieng shong kaba neh haduh ka jingiap namar ha ka rukom khasi paka dei ki dkhot dorbar jong ka shnong hi ki ban kitkhlieh bad tynrong ia ka khia ka shon jong kano kano ka long yieng. Lada ngi phai dien sha ki snem ba la kham mynshwal lei lei , ( ynnai da ia kwah tip ia ka shnong bad ka balang ba pyrshah ) nga kynmaw ba ia iwei i khyllung la hap ban leit tep noh sha bar na u pud u sam jong kata ka shnong namar ba ka balang A ka ong ba ia kiba iap na ka balang B ym bit bad ha kum kata ka por ym don riewniam na ka balang A ban ong ba ngi ka balang A ngi la bakla. Dang mynta lai snem ruh dang jia ha ka wei ka shnong ( yn nai ia kwah tip ia ka shnong ba ka pynjah burom ia ka Hima ) ha kaba ka shnong ka ong ” Ia ngi hangne bit ban shna yieng mane tang ia ka balang A bad balang B, ia ka balang K ym bit. Balei ym bit haba ki ruh ki dei ki trai shnong? Ynda ka balang K ka leit ujor ha u Syiem ka hima bad byrngem ban leit sha court ba ka shnong ka sa pyndem. Hangne ka mih ka jingkylli, Hato ka balang A bad balang B kim don riew niam ne nongialam niam ban sneng ban kyntu ia ki nongialam shnong ban ong ba ngi bakla ban ia pyrshah para shnong. Paralok, ngi im ha ka juk jong ka jinglehbha. Bakla ha khmat u briew ha khmat u ksuid ruh biang beit tangba la ioh ban leh bha,tangba slem katno kein kata ka jinglehbha kan iada ia ka jaidbynriew. Ka Iewduh ka shlei da ki bar jylla ba jyllei ki nonglehbha. Ki ain jong ki kpa tymmen ki la nang jah namar ba ki nongthaw ain ruh ki la lut sngi lut miet tang ban leh bha bad kim don por shuh ban pule. ia ki ain barim bad thoh pat ia kiba thymmai. U syiem ka hima ,ki M.D.C ki iohi man ka por ia ka jingeh ki paidbah hynrei ym idak ei ei ban ong ko shnong ko thaw ia ngin pynbeit noh ia kine ki soh kyrdot baroh khnang ba phi ki nongsynshar shnong bad paidbah phin ia shai noh phar baroh khlem ia kynnoh shuh iwei ia iwei pat. Ia ka Legislative te lada ka bthi bad biah phongrai noh ruh biang beit, ban duh ia ka Executive te waw shi bnai ruh pat nang ioh thiah bad pat tip thngan pat tip bam; ym ithuh shuh tip u briew ne u mrad. Haba kumne kan jin da la bha ba ki paidbah kin dawa ban pynduh noh ia ki autonomous district council bad pan noh da ka Legislative Council.

Kat kum ka customary law, ki nongshong shnong ka Jhalupara ki la leh ia kaba dei, kim shym bakla. Ko paidbah, lada phi don ban kynthoh, to tangon ia ki M. D. C ba kin pei shkor bad lada kim kyndit ha kum kane ka por;kata te kim dei shuh ki nongda ia ki riti dustur hynrei ki nongbeh lak nongbeh klur katba ka jaidbynriew pat kan iai kulmar bad iai khih win manla ka por.

Ronik T Ryntathiang