Ronik T Ryntathiang
Lada ia kren shaphang ki Nongdihkyiad,kiba bun hi kin sngew ba ka dei ka kam jaboh.Ka dei ka jingshisha ba ha baroh ki shnong ia ki nongdihkyiad
la niew ba ki dei kiba poh tam ha ka imlang sahlang.Baroh ki Nongdihkyiad kim ialong kajuh,ki iapher uwei na uwei pat.U nongshem ia ka kyiad u dei da shi sha uba khraw napdeng ki riewkhraw jong ka pyryhei.Ka kyiad ka dei ka jingdih kaba kham phylla ia kaba ka pyrthei ka kren bein bad donkam ruh man ka por.
Naduh u briew uba halor tam (syiem,president,prime minister ter ter) haduh uba hapoh tam (nonglute,nongtuh,nongkhrong ter ter) ki dih ia ka.Don kiba ong ba ka “Kyiad ka ialam sha ka jingduk ” bad bun kiwei pat kim mynjur ia kane bad ong ba ka bakla namar bun ki nongdihkyiad ki dei pynban kiba riewspah.Don pat kiba ong ba ka “Kyiad ka ialam sha ka jingjot ” bad ia kane ruh dang don hi kiba pynksan hana ba ka bakla, da kaba pynshisha pat ba uta u wiehlieh (ngam tip ki khot u ei hynrei ha ka ktien nongwei te ki ong u tapeworm) ruh u lah ban iap ha ka Kyiad bad kane te ka dei ka jingshisha ia kaba nga ruh nga la iohi ba ki don kito kiba la dih dawai da ki snem ban pyniap ia une u wieh lieh ne tapeworm uba don hapoh kpoh bad jrong pat kumba lai phut ne tam,la lut ka por bad ka pisa um mih satia hynrei ha ka Kyiad te u hap mih ryngkew hi thiaw bad ring mynsiem khadduh syndon.
Ha ki por ba ngi dang khynnah ba ngi ia ap blang don ki por ba ki blang ki kum ioh bam bakla ia ki kynbat ba longbih bad ki mih thnam ka ktien,lada yn shu ieh noh ia ki kumto ki lah ban iap,ha kum kita ki jingjia ruh la ju pyndih da ka Kyiad bad ki jem noh.Lada naduh kito ki snem ngi tip kumno ban bud dien ne leh research ngin jin da la long ki doctor mrad kiba tbit,hynrei ka jingbynnud dier por ka long thik kum ka jingphohsniew puri ka ba wanrah pynban ia ka jingshahrkhie bein ba lada pyrshang dier por palat shah kynnoh pynban u Biet.Hangne kein,ka Kyiad ka pynjot lada phi kwah ba kan. pynjot ,tangba kam ju lah pat ban leh bha ia phi bad ka shong sa tang ha u nongpyndonkam la u kwah ban long briew ne ban long mrad (yn nai iakren ia ka jinglongksuid) bad uba dang sngew hi ia lade ba u dei u briew u dei pat ban sngap ia ka jingiabthah lem ka yieng ka sem bad ka imlang sahlang (ne rules of family and society – ki khasi mynta ki kham sngewthuh bha ia ki ktien nongwei ban ia ka ktien lajong).
Ki sengbhalamg, sengniam ne seng samla shnong bad kiwei ki kwah eh ban pynduh jait noh ne rat dyngkhong syndon ia ka kyiad. Ngi sngew ba lada ym don shuh ka Kyiad , la lait luid phar na ka jingbuaid tanglang.Dur,lanot! ngi klet ba dang don kiwei pat ki jingdih buaid kiba kham sniew bad kham shyrkhei ban ia ka kyiad.Ka Kyiad ka don bun jaid bun rukom bad ki nongdih Kyiad ruh ki don bun jaid- don uba dih let shi sien lano,don uba dih shi sien shi snem,don u bym kwah satia ban dih hynrei shu dih tang ban ia myllen paralok,don uba dih shi klat shwa ban bam ja,don uba dih shi sien shi taiew,don uba dih tang ban jah jrem ba la trei dukhi palat ,don uba dih ban pynjah jingkhuslai bad kumta ter ter bad kine baroh lada bakla patde ki lah ban lam sha ka jingkyrni bad pynjot syndon ia la ka jong ka lawei.
Kumta ngi pynrem , ngi bein ngi khoh ia ki nongdihkyiad; hynrei ngi klet noh patde ia u synniang ba kine ki la noh sha ka imlang sahlang.Lada san persen dei ki nongpynjot,ka jingkynnoh ka leit sha baroh.Bun sien ngi bishar bad pynkut beit ba u nongdihkyiad u dei uba sniew tam,ba poh tam bad kumta ter ter tang da ki jingpeit poh suda.Ka ain sorkar ruh ka phalang shata hi.Naduh ka snem 1976 ter ter la mih ki mat trei kam ne act ba iadei bad ka Kyiad ,hynrei ym ju don pat ki kyndon ne regulations bad ki jingbthah ne rules ki ban ai jingiada ia ki nongdihkyiad. U nongdihkyiad uba thied 2 litar ka Kyiad na winestore,ynda poi ha shnong u shah knieh noh ha ki V.D P bad ki pyntheh noh ia ka kyiad sha lait ba un nym ioh dih shuh,uba pli u la dep siew ia ka G.S.T ne kiwei ki tax;tip ka sorkar kan dang pynphai ne em ia ka khajna ba u la dep siew bad lada sniew bok lei lei sa ka shah thap shah kynjat,shah tim shah tla;ah ka pap aiu kum kane ba riam ka sokar ia ki riew shida.Ka Indian Penal Code ka ong ba ka jingbakla ba leh u nongbuaidkyiad ka long kaba sting namar ba kam thikna shuh ka bor pyrkhat,to ia kata ai kan long katba dei,hynrei u nongbuaid u sah hi u nongbuaid watla u khlem dih Kyiad ruh la u dei u buaid niam,u buaid spah,u buaid burom bad kumta ter ter.
Don ka khana,uwei u Nongrep u don ar ngut ki khun shynrang bad shi phew ngut ki khun kynthei.Ki khun shynrang ki bud ia u kpa kat sha ba u leit trei ban iarap ia u kpa ban pyndap ia ki jingdokam ha yieng.Ki khun kynthei ki pynlut por ha ka tv bad mobile bad man ka por ba u kpa u wer ia ki ban pyrshang leit trei ha bri ban long mlien bad sting ka met ka phad ki aidaw ba kat kum ka juk kam iahap satia ia ki ban dang leh kumta namar kan pynthut pynban ia ka jinglong samla jongki bad buh pat ha ka jingeh jingma ia ka lawei jong ki.U kpa ruh ba u kwah ba ka pyrthei kan pyrkhat ba ki khun kynthei jongu ki long kiba tip sngi bad bym ju shang makia kumta u ailad ba kin shu shong ha yieng katba ka jabieng jong ki pat ka nang luin.Man ka jan miet pat ki bein ia kita ki para shynrang ba ki sma syep,leh jaboh leh lati kum ki riewkhlaw.Ha kawei ka taiew kine ki para shynrang baroh ar ngut ki kem pang bad thiah khop shi bnai pura khlem ioh leit trei.Baroh ka bai nong trei ba u kpa u lum , u kunai bai dawai na bynta kita ki khun shynrang ioh lehse ka jingpang kan kham heh ne kham jur.Ha dien shi bnai kita ki para shynrang ki koit noh bad ki para kynthei kynthei ki bym pang ruh ki la raikhoh bad paw shyieng kum juh kum kita ki para shynrang namar bym thikna satia ka bam.Naduh kata ka por kita ki para kynthei ki sngewthuh ba ka long kaba ma ban shu ap suk bad kumta kim ju treh shuh ban shu shaniah tang ha kiwei khlem da trei dukhi bad durut hi bad lade.
Ka Meghalaya ka dang ioh ia ka jingpynkjeh na ka sorkar pdeng bad tang I kam barit ruh teng teng hap ap na ka sorkar pdeng.Ka Meghalaya haduh mynta kam pat ikwah satia ba kan kunai ia ki lad kamai ba ka ioh na ka sorkar pdeng bad sa lano kane ka khun ioh mon kan kyndit bynriew.Ki project ba heh ba da ki phew phew klur ki ban pynioh nong pat ia ka jylla da ki spah klur shi snem,ka sorkar ka pynbijai ei lut bad Bret sha lait ia kita ki jingmyntoi.
Ka Tourism ka dei ka wei kaba kjit ei bad pynlut phut ia ka pisa sorkar.Hoid donkam ban kyrshan ne develope ia ki paidbah ruh,hynrei ka dei ban don pat ka lynti ka ban pyniohnong ia ka sorkar ruh.Ka sorkar ka pynlut da ki klur ban iarap pynitynnad ia ki jaka ki riewshimet ia kiba kam ioh satia ban longtrai.Kan jin da la bha ia ka sorkar ban sangeh shwa ia kum kine ki rukom pynlut bym phoida ei ei ruh em lada kam ioh ban longtrai shwa ia ki jaka ( ym da kaba shu ap ei hynrei da kaba da thied ).Hoid ka jinglah ban pynbun ia ki jaka jngohkai ka khring kham bun ki nongwankai bad ka jingbun ki nongwankai ka pynriewspah bad pyniohnong pat ia ki hehspah ba don hotel.Tip ka sorkar ka lah ne em ban lum khajna na kine ki hotel kat ka jingpynlut ba ka la theh ban dup lah buria na bynta ka jingduhnong.Ki jaka jngohkai kiba pynmyntoi ia ka sorkar haduh mynta dang dei hi tang ka Nanpolok bad ka Lady Hydary park ba shu ai ei u phareng bad sa jin katno phew snem ka Meghalaya kan dang shah kynoi ha ka jingap ba shu iohei.
Ka Iew ka dei ka wei pat ka lad kamai ba ka sorkar ka pynlehnohei.Ki jingtei baheh ba da ki phew klur ba ai Sorkar pdeng, ka sorkar jylla pat ka pynlehnohei bad ai ha kiwei ( Hima ) bad la ka sorkar kan ioh bhah ne em ia ka jingmih na ki.Ki bar jylla bad bar ri ba wan sha ki jaka kyndong ka Meghalaya ki lyngngoh ia ki jingduna ba ka Meghalaya ka don namar kat kum ka khajna ba ma ki ki siew ka paw ba ka Meghalaya ka riewspah.U wei u bar jylla u pynpaw jingdom katba u dang siew bai ieng kali ha ka wei ka shnong bad kren marwei ba dang kumba shi phew minit ei u dang shu dep siew 10 tyngka kum ka bai ieng kali ha kawei ka jaka,sa hangne ruh hap siew 10 tyngka bad lada khein tang ka bai ieng kali ( lait noh ka bai lut ha poh Iew ) baroh shi sngi la tam 100 tyngka ,kumno kein ka sorkar pat ka duk,ka Iew kumne lynti khyndew.Ki bar jylla bar ri ki bym tip ki tharai ba kine ki khajna baroh ki leit sha ka pla sorkar.Da shi sha ki jingtei na bynta ki Iew ki dei ki lad kamai ia ka sorkar lada ka sorkar ka pyndonkam ia ki buit trei kam ban pyniohnong.Ka khajna na ki mar rep dei kaba heh,tangba kam ju leit sha ka pla sorkar , bad haba pynjulor ka mariang ia ki mar rep pat hap buria ka sorkar. Man ka por ngi kwah ba ka sorkar kan regulate ia ki mar rep,hynrei haba ngi pynshong nongrim pat kumno kein kan leit tuklar ha u pud u sam kiwei, ka donkam kyrkieh ia ka sorkar ba kan don noh da ka jaka la jong na bynta ki nongdie mar rep khnang ba kan lah ban kyrshan ia ki Nongrep bad kan pynmyntoi ruh ia ka sorkar kumba pynmyntoi ka MUDA.
Ka jingduna ki lad pynmih pisa ka pynktha khlieh ia ka sorkar.U dewiong u dei ka lad kamai ba radbah jong ka sorkar,hynrei ha kum kane ka por ba shah tuklar noh ha ka NGT ka buh jingeh traik ia ka sorkar .Tang ban myntoi ei ka sorkar kam banse ban pyrshang wanrah dewiong na shabar jylla.Ka jingbym phikir ban peit jngai naduh ki snem 1973 ter ter ka buh jingeh ia ki nongialam ba mynta.Watla katta ruh ka por ka dang don ba kin pyrshang da kiwei pat ki lad pynmih pisa kiba dang don mynta sha rud sha kiar ( ym na bynta ka mynta hynrei na bynta ka lawei ). Kumta ka jingpeit poh,ka jingibein bad ka jingpeitshun kan pynlehrain kylla ha dien bad u bym sngewlehrain u dei tang u buaid khlemdih uba sngew hanga,sngew katnga,sngew sarong sngew biang lut.Ka suk ia ki nongdawa ban ong pynbiang kane,kato ,katai ; katba ki nongshah dawa kim ioh thiah kim ioh dem.Ngi sngewthuh ba ki nongialam (sorkar ) ki don ha ka jakhom khait ha kane ka pali ba wan lynshop ka khlam.Kumba long ma ngi ki paidbah ,bylla mynsngi thied khaw janmiet,kumta ruh ka long ia ka sorkar namar ka jingduna ki lad pynmih pisa.Ka sorkar ka ioh ring mynsiem da I lyer syaid khyndiat ba dang don ka wei ka kynhun kaba leit ai synniang ,ym markhmat, na sha dien bad u dei ruh u synniang ba heh tam bym don ba lah shuh ban pynkhein.Uta u synniang u wan na ka kynhun ka imlang sahlang ba la shah ibein bad niewpoh da kiba bun,khamtam na ki riew donburom.
Ha kum kane ka pali jong ki jingkhuslai ka plie lad ia ka sorkar ban nym thylli than ka pla pisa.Lada ym dei ha kum kane ka por, ngin nym poi pyrkhat ba ka kynhun ba la shah ibein ha ka imlang sahlang ka dei pynban ka nongsynniang ba khlain tam.Lada ka sorkar ka la pynlong ain sa ia ka kyiad lieh khasi kumba kyrpad u bah Don kan jin da la kyntiew shuh shuh ia ka jingpynmih khajna.Ka jingailad ka sorkar ban shet lait luid ia ka kyiad lieh khasi ha la ka mon katba sngewbit ki nongdie ka dei ka jingriam ne ka bih ia ka jingim jong kito kiba pyndonkam ia ka.Kam long kaba dei ban ai lait luid ia kano kano ka kynja jingbam ne jingdih khlem da teh kyndon bad bthah ia ki jaid jingkhleh ne dawai (chemicals) ba ia dei dur.Khnang ba ka jingpyndonkam ia ka kyiad lieh khasi kan lait na ka jingpynswai pynsdot bad pynjot pathar ia ka imlang sahlang ,ka sorkar ka la dei ban tehlakam da ka mat trei kam kaba iahap.Ka jingsngap jar halor ka jingdie laitlan,wat la kam long lait luid,ka dei ka jingdusmon ba jar jar ia ka longrynieng jong kito kiba pyndonkam ia ka.Ka sorkar ka la dei ban shim tang ka wei ka rai la kan khang ne pynduh noh thiaw ia ka kyiad khasi ne kan kynthup noh ia ka hapoh ka Meghalaya Intoxicating Liqpur Act.Ka jylla ka lum da ki spah klur ka khajna na ka Kyiad, lait noh ka Kyiad lieh kaba dang don sha bar,kaba long ka jingkyrshan ba radbah ia ka jylla.
Ban shu kem ia ki nongdie Kyiad lieh kam pynmyntoi satia la ia ka sorkar ne ia ki nongkem,ki nongdie ne nongdih ,kham tam ki nongdih kiba donkam ia ka consumers’ right.Ban lait na ka jingshah pynjot ki phew lak ngut ki nongdih Kyiad lieh, ka sorkar kumba la kdew sha khmat ka dei ban shim rai beit sbak tang kawei la kan pynduh noh thiaw ne ai lad ia kane ka kam ryngkat ki kyndon ba dei ban teh ym tang ia ki nongshet ne nongpynmih hynrei ia ki nongdih ruh kumjuh.
Phi don ban ong eiei?