Rev Kyrsoibor Pyrtuh
“Ka hukum ka la mih na ka Nongbah Susa ban pynïap ia ki Jiw baroh hapoh ka Hima Persia bad la pynsheptieng, pynlyngngoh bad pynkulmar jingmut ia ka Nongbah bad Hima baroh kawei” (Esther)
Ngi pule ia kane hukum ha ka kitab ka Esther (Esther 4) bad kane ka hukum ka la buh ia ki Nongsusa bad ki nongshong shnong, khamtam eh ki Jiw, jong ka Hima Persia ha ka jingsheptieng, jinglyngngoh bad jingkulmar jingmut kaba khraw.
Kumba long kiwei ki kitab ba rim kiba pynksan ba ki shynrang ki long kiba donbor bad ki long trai halor ki kynthei bad ki lah ban leh katba ki mon halor ka jingim ki, ka kitab ka Esther ruh ka dei ka kitab kaba pynpaw ba ki kynthei ki dei tang ki mar ki mata ba ki shynrang ne ka imlang sahlang ki lah ban thied, ban kam trai, ban leh katba mon bad ban bret ne kyntait noh lada kim sngewdonkam shuh. Ha ka kitab ka Esther ka paw shai kdar ba ki kynthei kim lah ban ïeng ne rai hi na ka bynta ïalade bad lada ki shlan ban leh kumta ki ngat ha ka jingpynrem bad jingpynshitom jong ka aiñ, ka aiñ kaba khor bad ka aiñ jong ki Media bad ki Persia ka bym lah ban kylla. Ha kawei pat ka liang, ka long ruh kaba phylla ba ha kajuh ka kitab la ïathuhkhana ruh shaphang kawei pat ka kynthei, kaba kyrteng ka Esther bad kane ka la pynlait im ia ka Jaidbynriew Jiw na ka jingshah pynïap ba shyrkhei.
Ïa ka kitab ka Esther la ju pule ha ka jingrakhe ia ka tamasa “purim” jong ki Jiw bad la ju rakhe ia ka tamasa “purim” hapdeng u bnai Rymphang bad Lber. Ka tamasa “purim” ka dei kawei na ki tamasa bad ha kane ka tamasa ym don ki jinglehniam bad wat ka nam ka kyrteng jong u Blei ne Yahweh ruh kam paw ha ka kitab ka Esther. Ka ktien “purim” ka wan na ka ktien “pur” kaba mut ka jingkhalai nusib bad kane ka kyntien ka mih ha ka por ba u Haman lem bad kiwei ki myntri jong ka Hima Persia ki la ïanoh “pur” ban tip ia ka ïa, ka sngi bad u bnai ban pyndep ia kata ka jingthmu ba sniew ban pynïap ia ki Jiw. Hynrei da ka jingïasaid jong ka Esther ki Jiw ki la lait im bad kumta ban pynsah kynmaw ia kane ka jinglait im ki Jiw ki ju pynlong ia ka tamasa “purim” ha ka sngi ba khatsaw bad khatsan u bnai Adar bad ka jingmut jong ka tamasa ka long kumne- “u bnai uba la kylla jingkmen na ka jingsngewsih, uba la kylla jingim na ka jingïap bad ruh ka tamasa ka pynkynmaw ia ka jinglaitluid na ka jingshaïong bad jinglyngngoh bakhraw. Ha kane ka tamasa la ju rakhe bad kynmaw kyrpang ruh ia ka Esther bad ka jingïasaid jong ka ha khmat u Syiem kaba la pynlait im ia ki Jiw na ki kti jong u Haman”.
Ka khana kaba don ha ka kitab ka Esther ka long kaba skuiñ ban pule bad ki la mih shibun ki kot jingïathuhkhana, ki drama bad ki thiatar kiba la thaw halor ka jingim ka Esther, u Mordekai, u Haman bad kiwei. Ka hukum ban pynïap ia baroh ki Jiw ka la mih na ka Nongbah Susa ha ka por u Syiem Serksis uba synshar ia ka Hima Persia bad ka Hima ka ïar naduh Ethopia shaduh India. Ka Hima ka long kaba pawnam ha ka jingkhraw bor bad ka spah jong ka. Ka Susa ka long kawei na ki Nongbah jong ka Hima bad ki nongthoh komnetari ki ong ba ka dei ka Nongbah kaba ki Syiem ka Hima Persia ki ju shong ha ka por tlang.
Katkum ka kitab, u Syiem Serksis u la pynlong ia ka jingkhawai na ka bynta ki rangbah nongsynshar ka Hima, naduh ki Lat jong ki probins haduh ki myntri, ki bakhraw, ki nongaibuit bad ki ophisar kiba shakri ha Ïing Syiem bad ki tnat synshar ba pher. Kane ka jingkhawai ka la long kaba khraw bad ka la neh da ki taïew. U Syiem u la khot bad pynbeit ba ha kawei na ki sngi jong ka jingkhawai, ka Bashti ka mahadei jong u kan wan sha ka jingkhawai bad kan pyni ia ka jingbha briew jong ka hakhmat ki kynrem ki lyndan jong ka Hima. U Syiem u la hukum ia ka Bashti ban phong ka pansngiat, ban deng ki paila, ban riam itynnat bad phong ki jaiñ kiba remdor kiba la suh khnang na ka bynta kata ka jingkhawai bad kan pyni ia ka jingbhabriew bad ka jingitynnat ka met ka phad jong ka hakhmat ka tamasa jingkhawai. Pynban ka Bashti ka la kyntait ia kane ka jingkhot bad pynkheiñ ia ka hukum jong u Syiem bad kam shym la wan sha ka jingkhawai. Ka jingleh jong ka Bashti ka la pynbitar ia u Syiem bad u Syiem u la kynjoh ktien ia ki nongaibuit jong u ban leh kumno ia ka Bashti kaba la pynkheiñ bad ibeiñ ia ka hukum . Ki nongaibuit ki la ai jingmut ban pynhiar khet noh ia ka Bashti na ka jinglong mahadei bad ba u Syiem un shim noh da kawei pat ka mahadei. Kumta u Syiem u la pynlong sa kawei pat ka tamasa pyni dur bhabriew ban jied ia ka mahadei bathymmai napdeng ki thei bhabriew ba dang sotti jong ka Hima. Ha kane ka tamasa pyni dur bhabriew napdeng ki spah ngut ki thei sotti u Syiem u la shem bad itynnat ia ka Esther, ka bakha jong u Mordekai. Ka Esther ka dei ka thei samla bad ka bakha jong u Mordekai bad la pynheh pynsan ia ka da u Mordekai hadien ba ki kmie ki kpa ki la khlad noh mynba ka dang rit. Ha kaba sdang ka Esther ka la buhrieh ia ka jinglong Jiw, katba u Mordekai pat u long uwei na ki nongialam jong ki Jiw bad u dei ruh uba shakri kum uwei na ki ophisar jong u Syiem bad u la ïoh ruh ia ka khusnam namar ba u la pynlait im ia u Syiem na ka kti ki riewrunar kiba thmu ban pynïap ia u Syiem.
Ka kitab ka ïathuhkhana ruh ba u Haman u rangbah nongsynshar ka Hima Persia, u long uba rhah bor bad ka jingbuaid bor jong u ka la palat liam. U shu thied da ki sbai bad um salia ban pyndonkam da ki lynti bym dei tang ban ïohbor bad kiew kyrdan. U Syiem u la kyntiew ia u sha ka kyrdan kaba halor tam jong ka Hima, halor jong kiwei ki myntri ne ki bakhraw. Hadien ba u la kiew kyrdan bad ïoh ka jingsngewbha na u Syiem, u Haman u la pynmih ia ka hukum ban pynïap ia ki Jiw baroh kiba don hapoh ka Hima bad u la ïoh ruh ka muhor na u Syiem halor kata ka hukum. Mar mar la pynsaphriang ia kane ka hukum da ki nongphet dak sha baroh ki probins jong ka Hima.
Ka hukum ka ong kumne- “…La pynmih ha ka kyrteng jong u Syiem Serksis bad shon muhor da ka sahti jong u. Ki nongrah khubor ki la rah ia kane ka jingpynbna sha kawei pa kawei ka probins…Ka don ka jingbthah ba tang ha kawei ka sngi, ka sngi kaba khatlai jong u Adar, ia baroh ki Jiw-samla bad tymmen, kynthei bad khynnah dei ban pynïap…dei ban pynïap khlem jingisynei bad ia ki jingdon jingem jong ki dei ban shim noh” (Esther 3:12-14). Nangta shuh shuh, “…ia ka hukum la pyntip paidbah ha Susa, ka nongbah jong ka Hima…u Syiem bad u Haman ki shong bad ïadih sngewbha katba ka nongbah Susa ka la don hapdeng ka jingkulmar”. (Esther 3:15)
Ki nongshong shnong ka Hima,khamtam eh ki Jiw bad ka nongbah Susa ka la lyngngoh bad kulmar jingmut. Kim peiphang shuh kaei kaba la jia bad balei ba la pynmih ia kane ka hukum? Kane jingïathuhkhana ka dei kaba la jia ha ki hajar snem kiba la leit noh bad kaei kaba jia ha kitei ki hajar snem kam don jingïadei ei ei bad kaei kaba ngi ïohi bad shem mynta ha kane ka juk “neo-liberal”. Wat la katta ruh ki don shibun bah ki jingjia kiba la jia bad kiba dang shu jia shen ha ka bri u Hynñiewtrep, ka Ri bad ka Jylla kiba pynsheptieng, pynlyngngoh bad pynkulmar jingmut ia ngi ki nongshong shnong.
Kawei ka jingjia hadien kawei pat, ka pynlyngngoh bad pynkulmar jingmut, hato ki aiñ bad ki rai jong ka Ïingshari ba ha khliehduh ka Ri ki treikam ne em? Naduh ba ka National Green Tribunal (NGT) ka la khang ia ka rukom tih dewïong ha ka dur jong ki thliew khnai bad ba ka Ïingshari pat ka la pynlait tang lada ka Sorkar ka pyntreikam ia ki aiñ bad ka rukom tih kaba long katkum ka stad saian ne “scientific mining”. Hynrei haduh mynta ym pat shym la pyntreikam satia ia ka “scientific mining”, katba man la ka step pat lah ban ïohi ia ki trok kiba kit ia u dewïong bad ki ïaid lyngba ka nongbah Shillong. Hato kine ki trok ki kit sah ia uto u dewïong uba la dep tih naduh shuwa ban khang ka NGT ha ka snem 2014? ne u dei uba dang shu tih thymmai? Ngi sah ha ka lyngngoh! Kawei ka Sorkar hadien kawei pat ki len bad ki pynksan ïalade ba kam shym la don ka jingtih bad jingshalan be-aiñ ia u dewïong. U Myntri Rangbah ka Jylla ba mynta ruh u len bad pynksan nia ba kam don ka jingtih bad jingshalan be-aiñ. Ka jingshisha pat ka long ba ha u Nohprah jong ka snem 2018, khatsan ngut ki nongbylla tih dewïong ki ïap ha ki par dewïong ha Ksan bad ha u bnai Kylla lyngkot 2021 hynriew ngut ki briew ki khlad ha ki thliew jong ki par dewïong ha Deiñshalalu. Hato kine kiba ïap ki dei ki nongjngohkai pyrthei ne ki dei ki nongïalam lynti ia ki nongjngoh pyrthei?
Ngi lyngngoh ruh ba ka Sorkar India haduh mynta kam kren shai halor ka Inner Line Permit (ILP) kaba ïadei bad ka Jylla. Wat ka Sorkar Jylla ruh imat kam shai, ki seng saiñ hima ruh ki bym thikna bad kiba khih jingmut kumba khih u khah kat shaba beh ka lyer. Ka jingdawa ia ka ILP la ka long kaba dang myntoi ne kam myntoi shuh ka long kawei pat ka mat ban ïatai, hynrei ka dei ruh ka ishu kaba la pynkhie ia ka jingïakynad bad jingïaumsnam bad haba khie ka jingïashoh-ïadat ka wanrah ia ka jingshongsyier, ka jingsheptieng bad jingduh bakhraw ha baroh ki liang.
Ka lah ban mih ruh ka jingkylli haduh katno ka ILP ka lah ban treikam ha kane ka juk “neo-liberal”? Ka don ka jingong ba ka Shillong ka dei ka shnong “dkhar” kaba heh tam bad ka jingïakynad ka mih na ka jingsngew sheptieng ïohba ngi shah tyllep ha ki heh paid “dkhar”. Katba kajuh ka khanasamari (2011) ka kdew ba ka jingdon ki “dkhar” ka la nanghiar bad lada ki khmat bad jingïohi jong ngi ki jngai tang kat ha them Ïewmawlong ne GS Road ne Lad Umsohsun ne Khyndai lad te kan buh jingeh shibun. Ka Sor Shillong ka la nangïar bad kaba bun ka jaka ha New Shillong Township ka la kylla jaka Sorkar bad ki aiñ kiba kumno kin treikam hangta? Hato kin ïada bad ïarap ne em ia ki Trai Ri Hynñiewtrep?. Kynmaw ba ka New Shillong kan dei ka “gated community” ne ka shnong jong ki kynroh bad phalor ïingbriew kiba jrong kiba ap pahara bha phra la ka sngi bad sa ki ksew kiba hynriew pruh ka rynïeng. Ka New Shillong kam kheiñ la phi dei u khasi ne u “dkhar”, phin ym lah ban rung bad mih laitluid sha kane ka jaka. Lada phim don kajuh ka kyrdan, lada phi dei uba duk bad phim don spah, lada phi dei tang u ne ka nongbylla sngi ne nongtrei ïingbriew ne nongtreikynta yn ym don ba ithuh ia phi, yn ym don ba pdiang sngewbha ia phi bad yn ym don ba ñiew ïaryngkat briew bad phi ha kine ki “gated community”.
Ka juk “neo-liberal” bad “market economy” kan nang pynshaïong shuh shuh ia ngi bad ka dei ka “single window policy”, kaba bud ryngkhi ia ka “economic liberalization”, kaba la pynlong ia ki nongsynshar bad ia ki khun ki hajar ka Ri Hynñiewtrep ban bynda bad die ia ki khlaw bad ki lum mawshun ha ki thaiñ Shella, Nongtrai, Lunmshnong, Thangskai bad kiwei sha ki kompani, ki bank bad ki heh saipan kiba na bar Ri.
Khatduh, ngi shaïong bad lyngngoh ruh halor kaei kaba la jia ha ka jingïakhih bad jingïaid rally ki nongrep ha ka 26 tarik Kylla lyngkot 2021? Pynban kane kam dei ban pynnoh mynsiem bad ngim dei hi ruh ban shu ngeit matlah ia ki khubor bad khana ki lad pathai khubor jong ki heh saipan (Corporate media).
Hadien ba la pynmih ia ka hukum ban pynïap ia ki Jiw ha Susa, u Mordekai u la bitar bad u la ïeng pyrshah ia kane ka hukum. Ka Baibl ka ïathuh ba u Mordekai u la kyllan da u dpei baroh shi rynïeng bad shong hakhmat ka khyrdop ka ïingsyiem ban pynpaw ia ka jingbitar bad jingpyrshah . Ym tang katta u Mordekai u la phah ktien sha ka Esther, kaba don ha ïingsyiem, kumne- “Wat pyrkhat ba phan kham lait im ban ia kiwei pat ki Jiw tang namar ba pha don ha ka ïingsyiem.Lada pha sngap jar ha ka por kum kane, ka jingïarap kan wan na bneng ia ki Jiw…” (Esther 4:13-14) Ka Esther kam shym la pynsepei ia kata ka lad kaba ka don bad ka la leh la ka bynta ban ïasaid hakhmat u Syiem na ka bynta ki Jiw.Ka Esther ka la phah ktien sha u Mordekai- “ To khie leit bad ïalumlang ia baroh ki Jiw ha Susa…ngan leit sha u Syiem, wat la ka long pyrshah ia ka aiñ.Lada ka dei ia nga ban ïap na ka bynta kata, ai ngan ïap.” (Esther 4:15-16).
Ka Nongbah Shillong ruh ka lyngngoh bad kulmar jingmut, hynrei ngi kyrmen ba kin nang mih ki riewïakhun kynthei bad shynrang. Amen.
Phi don ban ong eiei?