Kyrsoibor Pyrtuh
“Ka long kaba kongsan ym tang ban laitim, hynrei ban im ka jingim kaba khiah krat, kaba don jingmut bad kaba kmen” (Erika Evans, Cancer survivor)
Kane ka jingthoh kam dei ka jingai sakhi lymne ka jingphla, hynrei ka dei tang ka jingїathuh ia kiei kiba shat phalang san snem mynshuwa.
Ka jingpang bam pong ne cancer ka dei ka jingpang kaba pynsuhjer. Hoid, wat la ka jingkynthah dak (stigma) halor kane ka jingpang ka la kham duna ha kane ka juk, pynban ka dang sah hi kum ka jingpang kaba shyrkhei bad kaba lynshop tyngeh ia ka jingim, ka їing ka sem bad ka jingdon jingem.
Ka jingpang bam pong ka dei ka jingpang kaba donkam ban sumar bad ai jingkyrshan kaba pura ia ki nongpang. San snem mynshuwa kawei ka paralok, ka Linda, ka ai mynsiem bad ong kumne, “Cancer is not a disease. It is just that a cell does not function well as it should be” bad ha ka ktien khasi lah ban ong, “ka jingpang bam pong kam da dei eh ka jingpang hynrei ka dei ba ki cell kiba don hapoh ka met u/ka briew kim shym treikam kumba ki dei ban treikam lane ki sniew noh bad bam pynban ia ka met.”
Ki nongshong shnong ki lah ban їanujor ia ki lad jingsumar kiba ngi don hapoh ka Jylla bad kiwei pat ki Jylla. Kawei lah ban ong ba ka Jylla ka la don ki doctor kiba la pyntbit ha kaba sumar ia ka jingpang bam pong, tangba haduh katno pat ki Sorkar kiba la leit noh bad mynta ki la lah ban pynbiang ia ki tiar, ki rukom bad jaka sumar kiba bha ha kine ki sanphew snem? Nalor nangta haduh katno ka Sorkar Jylla ka la lah ban kyrshan pisa, ban ai mynsiem ia ki nongpang bad ia ka їing ka sem jong ki?
Ha kane ka juk, ka jingsumar pang ka long kaba rem dor. U Fareed Zakaria u ong, “kaei ka ban jia lada ia ki Hospital la pynїaid kum ki Hotel bad tang na ka bynta ka jingїohnong bad kamai spah? Ka jingsumar ia ka jingpang bam pong ka rem dor bad ka shim por da ki bnai. Ka Marianna Mazzucato, ka economist ka ong, “ki dor jong ki dawai bad jingsumar ia ka cancer ki kiew da ki phew shah bad ki kiew shaduh sha sahit bneng”. Kumta ki don bun ki khep ba ki briew ki shim da ka ram lane ki die ia ka bri, ka khyndew ne ki jingdon jingem na ka bynta ban pyndap ia ka bai sumar. Khamtam ha ka juk mynta, ka pyrthei kaba tan bad hiran ka kamai kajih kam long kaba suk ia kiba їoh ia ka jingpang bam pong. Ki nongtrei nongbylla sngi kiba duna ka jingїoh, ki bym їoh ka jingkyrshan bai sumar bad bai dawai na ki nongaikam, ki bym don ka jingkynshew kyrpang (Insurance) na ka bynta ka koit ka khiah, kumno kin їakhun ia ka jingpang bam pong bad kiwei de ki jingpang? Ka skhim MHIS haduh katno ka lah ban kyrshan? Ka jingpang bam pong kam pynshitom tang ia u ne ka nongpang, hynrei ka ktah jur ia ka їing ka sem bad ka kamai kajih. Ki nongsumar pang ki duh sngi ban kamai, ki die bad bynda ia ki jingdon jingem, hynrei ym don jingthikna ba ka jingpynlut kan wanrah ia ka jingkoit.
Ka dei ka kamram jong ka Sorkar ban kner ia ki kti ban kyrshan bad їarap ia ki nongshong shnong salonsar ha ka koit ka khiah bad ka sumar pang. Ka jingїarap bad jingkyrshan ki dei ban long kumne- (i) ban pynbiang, kyntiew bad pynbha ia ki Hospital paidbah baroh ha ka Jylla (ii) ban pynbiang ia ki doctor, ki nongtrei, ki tiar sumar bad ki dawai kiba paka ha baroh ki Hospital paidbah bad ban sumar ei ia kiba duk (iii) ban kyntiew haduh laiphew (30) lak tyngka ia ka skhim pisa sumar pang (MHIS) bad kane ka skhim ka dei ban kynthup ia baroh ki jingpang. (iv) ban ai ka jingkyrshan kaba kyrpang ia kiba ha їing bad ia ki nongpang kiba їoh ia ka jingpang bam pong bad kiwei de ki jingpang kiba heh bad bun jinglut.
San snem mynshwua ha kamra thiah pang ha Hospital ki doctor ki wan ban їathuh bad pynthikna ba ka jingpang bam pong ka la don ha ka met, tangba kim pat lah ban tip ia ka thymmei jong ka prum cancer. Ka jingwad bniah ban shem ia ka thymmei ka jia lyngba ka kor thymmai lane ka PET CT bad lyngba kane ka kor la shem ia ka thymmei bad ka jingshem ia ka thymmei jong ka prum cancer ha ka bynta jong ka tyndong sur kren ka їarap ia ki doctor ban pyrkhat kumno ban sumar bad ban їakhun pyrshah ia ka bam pong kaba la khie hapoh ka met. Ha shuwa ban sdang ka jingsumar ki doctor ki kren shai kumne; ka jingsumar kan shim por katto katne bnai bad ka jinglut jingsep ruh kan bun. Ki rukom sumar ki long ka chemo bad radiation therapy bad ki buh pynap ruh ban puid khnang ban weng noh shi syndon ia ka tyndong sur kren lada jia ba ki ar tylli ki lad kim lah ban pynkoit.
Ka stad medical saian ka don ki jingkheiῆ kiba kdew ba na ka shispah ne shi hajar ngut katno kiba koit na ka cancer. Ki don ruh ki lad ban thew haduh katno ka prum cancer ka la heh, la pur bad ka la poi ha ka kyrdan aiu? Ki dak jingkheiῆ ki ai jingmut hynrei ki pynshaїong ruh ha kajuh ka por. Їa u nongpang kaba donkam ka long ka jingpynkhiah bad marwei jar jar nga puson bad duwai ba ka sur kren kan neh bad ba ka jingpynkhiah kan wan. “Shi hajar thylliej, ah ban їoh” ban їai pynsawa ia ka sur ki rangli juki bad tang kata nga kwah. Kumta nga duwai, “Me long u Blei ba donbor ban shna ia ki jingpang”
Ki doctor kiba sumar ym tang ba ki long kiba tbit, hynrei ki long kiba lah ban shaniah bad ka Hospital ruh la seng nongrim ha ka jingїatiplem bad ka bym am dor ne kamai spah na ka jingjynjar jong ki briew. Kumta ki nongpang ki tngen bad ki shngaiῆ ban aiti ia la ka met bad ka mynsiem. Na ka liang u nongpang ruh u la pynkhreh ba ka jingsumar kan sdang bad їaid noh shakhmat. Kaba nyngkong, ka long ka tyngka ban pynlut, hoid namar ba ki nongsumar ki dei kiba trei Sorkar, ka Sorkar Jylla ka ju mang bad kyrshan pisa ia kiba ha їing kiba ha khohsiew jong ki nongtrei sorkar, tangba lano ka Sorkar kan pynlait ia ka pisa bad kan shim por katto katne bnai. Kumta la nang їawad jingїarap bad jingkyrshan pisa na ki arkmie, ki lai kmie bad pan kylliang na ki khlem ka sut. Mar mar hi khlem pynslem ki la ai pisa kylliang katba donkam ryngkat bad ka jingkular ban siew noh tang shu pyllait pisa ka Sorkar.
Ka jingsumar ka sdang ha ki taїew bakut jong u September bad hapdeng ka jingsyier bad jingartatien kaba jur, ha kawei ka synῆia ki kti ba phylla ki syrpai ban pyntngen bad ki sur jingkyrmen ki pasiaw bad ong, “їaksaid bad їakhun”. Nangta sa ki lok ki jor, ki baieid-bathoiῆ kiba ia-їenglang ha syndah ban ai mynsiem bad jingkyrshan. Ki la don ruh ki jingpynsgew na kadiang na kamon ba lehse ka jingpang bam pong kaba lynshop ia ka jingim ka dei ka jingplielad ba ngan їt їalade їoh don ka tam ka duna bad lada long ban ong beit plak ka mut, “ba ka lah ban dei ba u Blei u sneng u sympat”. Kum kane ka rukom pyrkhat kam rung ha nga. Hoid ngam pynksan їalade bad nga burom ia ka jingsngew bad ia ka nongrim jingngeit Blei jong kiwei.
Ki bnai jong ka jingsumar pang ki la long ki por kiba kordor bad nga la їohlad ban pyrkhat, ban puson bad saiῆdur їalade bad ki kam kiba nga angnud ban leh. Ki jingpyrkhat shaphang ka pop, ka dujok, ka bneng bad kaei ka jingim ki kyrsoi? Hapdeng ka jingїawan-їaleit ki jingmut jingpyrkhat, kaba kongsan ia nga ka long ban їakhun bad ban їoh pat ia ka jingkoit jingkhiah. Nga ngeit ha ka bneng hangne ha khyndew, ha ki hok bad ka jingim kaba mar ryngkat salonsar khlem ῆiewshilliang khmat. Kawei na ki hok jong ki nongshong shnong ka long ban koit ban khiah bad ka hok ban koit ban khiah ka mut ka hok ban їoh ia ka sumar pang kaba bha bad paka. Ka mut ruh ka hok ban їohlad ban sumar bad ban koit na ki jingpang. Kane ka hok ka long na ka bynta iwei pa iwei i nongshong shnong. Ka long kaba kthang mynsiem pat ban pyrkhat ba ym baroh ki їoh ia ka hok ban sumar pang bad ban koit ban khiah. Wat hapdeng kiba treikam Sorkar, ki nongtrei casual ne contractual kim lah ban їoh ia ka jingkyrshan pisa haba ki pang kumba їohlem kiwei. Ngim pat їakren hangne ia kiba bylla bad ki riewshimet ne “private institution” bad ka paw shai ba ka imlang sahlang ka lah shilliang palat bad kam shong hok, shong nia bad shong aiῆ ban long kumne. Ngin hap ban pyrkhat thymmai bad ban їakhih.
Ki bnai jong ka jingsumar pang kam dei tang ka jingїakhun ban koit, hynrei ka dei ruh ka jingїakhun ban jop ia ki jingshitom kiba kha na ka jingsumar ia ka cancer. Ka dei ka jingїaleh kaba jur jong ka met, ka mynsiem bad jingmut jingpyrkhat. Ka jingїaleh kaba kongsan tam ka long ban bam khnang ban khlaiῆ ka met bad ba kan ym thut ka jingsumar, hynrei man ba bam man ba prie bad baroh kaba bam ka mih noh shabar namar ba tynrah ka dawai chemo. Nalor nangta sa ka radiation therapy kaba la thang lut ia ka bynta ba shapoh jong ka ryndang bad kane ka pyntyrha bad pynshitom ia ka bam ban rung. Ka long kumba kiew ia ka riat kaba jrong tam ha ka pyrthei, ka jingkiew kaba sat syllang, ki khohwah ki kyiuh, ka met ka pang ka jrem, ki sla kjat ki khluit, ki kynjut bad tyrha. Lano yn poi sha kliar? Ne їoh ka jingkiew ka kut noh tang shiteng? Ne hamar pdeng ka riat namar ba kyiuh, ba kynjut bad tyrha ki ksah kim lah ban shan, їoh shu tyllun sha trai riat bad pra lyngkot lyngkhai ka met.
Lah jan lai taїew ka jingsumar ka la iaid bad lah dei sa ka wat kaba ar ban ai dawai chemo, phewse ki shipai kiba don hapoh ka met bad ki nongїada jong ka met (blood counts) kim pat lah ban khie im biang na ka jinglynshop ka dawai chemo kaba nyngkong. Ki dang tlot bor palat bad kin ym lah ban їakhun wat ia i jingpang iba rit ruh kumta ym pat long ban ai dawai. Pleng ka met briew ka don la ka jong ka por ba kan khie im biang bad kam shym long thik kumba batai ka stad saian.
Kam don da kawei pat ka kam kaba khia bad shitom lait na ka kam ban sumar bad phikir ia ka met ka phad. Hapdeng ka jingsumar, ka met kam dei ban tyrkhong, kumta nga hap ban dih um tista, ka jingkhia kam dei ban duna bad ki shipai ki dei ban khlaiῆ bad im, kumta nga dei ban bam bad bam ki jingbam kiba tei ia ka snam. Khamtam eh ngam dei ban kem sa da kiwei pat ki jingpang ne їohpang ha ka por ka jingsumar. Tang lah bakla nangta ka jingsumar kan thut bad kan shu bijai ei.
Ha ki bnai jong ka jingsumar nga ngam sha ka thwei jong ka jingngeit bad ka jingngeit ka hikai ia nga ban їakhun bad їaksaid ha ka jingim. Ngim dei ban kiar na ka jingїakhun bad jingkitkhlieh wat la ka dei ban bit tngit, ban jaboh, ban shah dumok, ban shah kynnoh bad shah kynthoh. Ka jingngeit ka dei ruh kaba ngi rung sha ka jingim kaba don jingmut bad don jingkyrmen.
Ki sngi, ki taїew bad bnai jong ka jingsumar ki tyllun bad khatduh khatwai nga poi tiap ha kliar bad nga shong jah thiat shipor ha shuwa ba ngan hiar pat ia ki jur. Sa shisien ka phalang jingmut kumne-
Ban im! Ban nang trei pyndep ia ki kam ba dang sah,
Ban im! Ban nang їakhun na ka liang u paidbah,
Ban im! Ban nang pynjam ka sur ki rangli ki juki,
Ban im! Ban nang saiῆdur ia ka saiῆpyrkhat kaba ai jingtngen bad ai jingkyrmen,
Ban im! Ban nang pynskhem ia ki nongrim ka hok, ka jingshisha bad jinglaitluid,
Ban im! Ban aiti їalade na ka bynta kiwei.
Ban їap! Ba la pyndep la ka kamram,
Ban їap! Ba la aiti bad їehnoh ia ki kam ha kiba bud nadien,
Ban їap! Tang kita kiba la tur ha ka thma,
Ban їap! Ba la їakhun bad їaleh.
A Blei! A Khun u briew ai ka lad bad ka bor ban im,
Ban nang їai pyndep ia ki kam ba dang sah,
Mano ban batai mano ba lah?
Tang Uta uba bat ia ka jingim bad ia ka por ha ki lynghoh kti.
Amen.
Kyrsoibor Pyrtuh.
Phi don ban ong eiei?