Rev Kyrsoibor Pyrtuh
Ka 22 Jylliew ka dei sngi ba ka Balang Presbyterian ha ka Bri Hynῆiewtrep ka kynmaw burom bad rakhe ia ka sngi jong ka jingwan ki missionary ba nyngkong jong ka Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission, U Thomas Jones bad ka Anne Jones kiba la poi ha Sohra ha ka 22 Jylliew 1841- “Ki missionary ki la wan bad ki la leitnoh, ki la pyndep la ka bynta. Sah tang jingkynmaw ki kam ba ki leh”.
Haba kyrtiang dien sha ka History la shem ba ka Balang Presbyterian ha Ri Wales ka sdang kumne, “Te katba ka kam u Blei ka nang roi, katta ki jingialeh pyrshah ia u (Howell Harris) ruh ki roi. Ki Majistor ki ia byrngem ban pynshitom ia u, ki padri ki ialap pyrshah ia u na ki pulpit, ki ia kynnoh kum u nongshukor bad kum u nongiathuhlypa ba lamler; u paitbieit-pait thala u ju ia ap ia u man ki jaka ban pynkhihwin bad ban lynthem ia u”
Ka jingsdang jong ka Balang Presbyterian ha Ri Wales ka їasnoh bad ka “nonconformist movement” ne ka jingїakhih jong ki kynhun Balang Protestant ha Ri Bilad, kaba kynthup ia ki Presbyterian, Congregationalist, Methodist bad kiwei. Ki Balang Protestant ha Ri Bilad kim mon ban shah pynїaid lahduh ha ka Balang Sorkar ne Church of England kaba u/ka Syiem Bilad ki long ki khliehduh jong ka Balang. Kane ka jingїakhih paidbah ban laitluid na ka jingsynshar lahduh tang ha kawei ka bor, la ka long ka bor Hima ne bor Balang, ka la suhthied lypa naduh ka por jong ka “reformation movement”.
Ha ka snem 1662 ka Sorkar Syiem Bilad ka la thaw ia ka aiῆ kaba tip kum “Act of Uniformity 1662” bad da kane ka Aiῆ baroh ki Balang Khristan ha Ri Bilad ki dei ban pynїaid ia baroh ki niam bad ki rukom katkum ka Book of Common Prayer jong ka Balang Sorkar. Kumta ki kynhun Balang Protestant kim pdiang bad ki kyntait ia kane ka jingpynїaid kaba shi rong jong ka Balang Sorkar. Namar ba kim pdiang bad ba ki pynkheiῆ ia kane ka aiῆ, ki Balang Protestant ha ri Bilad ki shah peit beiῆ bad ki nongbud ne ki dkhot jong ki, kiba la tip ruh kum ki “dissenter”, kim lah ban bat ia ki kam ne kyrdan ba halor ha ki tnat treikam ka Sorkar lymne їoh ia ki syrnot na ki skulbah bad ki duh ia kiwei de ki jingdonkam ne jingmyntoi ba ki dei ban їoh na ka Sorkar.
Ha Ri Wales ia ka jingїakhih ki Balang Protestant ki ong “ka jingpynthymmai mynsiem” bad ha ka kot, Ka Jingphla Ka Jingngeit Jong Ki Welsh Presbyterian (1927) la їathuh ba ha ka snem 1729 ka la sdang ka jingpynthymmai mynsiem kaba jur ha ri Bilad. Kane ka jingpynthymmai mynsiem ka la sdang na ka skulbah Oxford hapoh ka jingїalam jong u Morgan, u John Wesley bad kiwei. U John Wesley, uba la mad ia ka jingpynthymmai mynsiem, man la ka taїew u leit jngoh ia ki koidi kiba shah set byndi bad ruh u leit kylleng ki shnong ban dwai lem bad kiba duk ha ki jingpang jong ki, bad ban iarap peisa ia ki ba kin thied jingbam bad dawai. U thaw ia ki “Methodist Society” ne ki Seng kiba don khatar ne khatlai ngut ki dkhot ha man la ki shnong bad kine ki society ki ju їakynduh shi sien shi taїew bad ki ju ia synῆiang mar shi ana na ka bynta ban kyrshan bad їarap ia kiba kyrduh. Nangta u їakhun bad їasaid na ka bynta ka jingbit jingbiang ki nongtrei-nongbylla sngi ha ki jaka trei bad u їalap pyrshah ia ka jingkhaїi mraw. U їeng ryngkat bad ki nongshong shnong ban pyrshah ia ka jingdakhol bad jingknieh jubor ia ki khyndew ne jaka paidbah da ki riewshimet bad kiwei kiwei. Kynmaw ba ha Ri Bilad ha ki spah snem ba khatphra bad khatkhyndai ka don kata kaba ki ong ka “Enclosure movement” ne ka jingshim noh ne jingkurup ia ki jaka ne khyndew paidbah da ki riewshimet. Lah ban ai nuksa kum ki ri raij ne ki ‘law shnong ne khyndew shnong kiba ki paidbah nongshong shnong ki ju pyndonkam bad їabamlang na ki jingmih kiba mih na ki bad ka “Enclosure movement” ka dei ka jingpynkylla jubor ia ki jaka ne khyndew shnong ne ki ri raij ne ki ‘law shnong sha ki ri kynti ne jaka jong ki riewshimet. Ki nongthoh histori ki ong ba u John Wesley u ῆiew їalade kum u sordar bad nongtrei jong u Blei uba shakri na ka bynta kiba duk, ki rangki bad ki juki.
Ha ka snem 1735 u Whitefield bad khatsaw ngut kiwei pat ki la їasnoh kti lang bad u John Wesley bad ha kajuh hi ka snem kane ka jingpynthymmai mynsiem ka la pur sa sha Ri Wales bad la їalam ia kane ka jingpynthymmai mynsiem da u Howell Harris bad ha ka kot Ka Jingphla Ka Jingngeit Jong Ki Welsh Presbyterian (1927) la thoh, “hadin ka jingwanphai jong u sha ri Wales, u la sydang ban ialap…man ka ing ha la ka shnong bad ha ki shnong ba marjan. La byna nam buk ia u ha kylleng ka ri…Hangta u nongshun u la ieng ban ialeh pyrshah ia u da kaba rykhie bein, da kaba leh bein, bad da ka jingbyrngem; la kumta u la nangtrei minot” bad ruh ha ka snem 1737, “uwei u sahep ba don burom na ka Ilaka Radnor u la phah khot ia u Howell Harris ba un wan ialap ha ing jong u: kata ka la pynkhih bun na kiba khraw batri… bad ki la pydiang sngowbha ia u”.
Ngan sot shuh na katei ka kot ia ki katto katne ki jingjia histori shaphang ka jingsdang jong ka Balang Presbyterian:
(i) “Ka kam U Blei ka la roi bad ka la nang khraw bor shibun eh haduh ka snem 1739, kumba 3 ne 4 snem naduh ba u saheb Harris u la sydang iathuhkhana, ki la don jin laiphew tylli ki balang kiba u la pynlong ha ka South Wales…”
(ii) “Nalor kata u Rev Griphith Jones, na Landdowor…u la long u nongiathuhkhana…u la roi ruh shibun ha ka jingshakri tin Blei. Une u la sydang iathuhkhana 28 snem shuwa ba um pat sydang u saheb Harris. U la iarap shibun ha ka jingiaai bad ka jingkylluid ha kiba duk…U la pynphriang ruh kylleng ka ri Wales ia ki skul ban hikai ei ia kiba duk ban pule kot…Te ha ka snem 1760, u la don 215 ki skul, bad 8687 ki nongpule”
(iii) “U Rev Daniel Rowland, na Llangeitho…u la long uba nyngkong eh na ki padri Sorkar uba la nud ban mih kum u nongiarap ia u saheb Harris ban pyniaid ia ka jingpynthymmai ha pyddeng ki Welsh Presbiterian”.
(iv) “Kat une ngim ju iohsngew na ki padri Sorkar, lait na u saheb Griphith Jones. Ha ki sngi jong ngi, ym shym don kat kane ka jingshai ha ka balang ka Sorkar”
(v) “Ka bor jong ka jingpynthymmai ka la treikam ha ri England ruh. Te ka kam ka la nangiaid-nangiaid shaphrang, kumba jliah ka ding kaba rhem…Hamar ka snem 1742 jin shiphew ngut ki padri ka balang ka Sorkar ki la mih ban iarap ia kane ka rebaibal. Ha kajuh hi ka snem, u saheb Harris u thoh shithi sha u saheb Whitphild, “Nga ioh ki khubor kiba pynkymen shikaddei na ri Wales shaphang ka jingroi kaba bud ia u Rowlands”.
(vi) “Dei ha ka snem 1743 ba la pynlong ia ka jingiaseng bah (Ka Presbiteri) kaba nyngkong ha pyddeng ki Welsh Presbiterian. Ki la iaseng ha ing uwei U Jephery Dabies ha ka shnong Llandeusant…Ha kata ka jingiaseng ki la don u Howell Harries, U Rev Daniel Rowlands, U Rev William Williams bad arngut laingut ki nongiathuhkhana”
(vii) “Ngi shem ruh ba ki ju pynlong ki jingiaseng Presbiteri de man u bynai, la kumno kumno naduh ka snem 1747. Dei ha kata ka snem ruh ba la tei ia ka ing mane ha ka Builth ha ka Ilaka Brekon, bad kata ka ing mane ka la long kaba nyngkong eh ba ki Welsh Presbiterian ki la tei”
(viii) “Ka kam u Blei ka la nangroi ha bun ki jaka ha South Wales, la don pynban ka jinglehbein bad ka jinglehjiwbor kaba runar kylleng ka North Wales…Na ki briw kiba duk…la shim bor jing khadarspah tyngka da kaba shain kuna bymhok. Katto katne ruh la pynjot noh khoit ia ki da kaba ki shah lute phar ia kaba khyndiat ba ki iadon ki jong ki. U nongshun uba runar haba u shim ia ki mar jong ki, um shym pynsah wat ia i syngkhlih jong i khunlung ba in pynthiah la ka khlih. Ki parabangeit ha South Wales ki la ia synniang…ban iarap ia la ki lok ha ka shitom ba la lute ia ki, bad ban siw ia ka khorsha ka mokutduma haba da ia ka kam u Blei…La ka la jur katta ruh ka jinglehbein, ka Gospel u Blei ka la roi shibun eh ha ka North Wales.”
Ha ka jingїaid jong ka por bad khnang ba ka Balang kan neh, ka Balang ka la buh syndon ha ka jingthoh shaphang ka jinglong tynrai bad ki jinghikai jong ka:
“Naduh sydang, ha ka snem 1736, haduh ka snem 1801 Ki Welsh Presbiterian ki shu iaid kumto khlem jingthoh ei-ei ban pynih ia ka jinglong tynrai, lane ka Jinghikai, lane ki Rukom jingiaid…ha ka snem 1801 la thoh bad shon kot nyngkong eh ia ki Rukom pynbeit synran…hynrei ym shym la lum ia ka Jinghikai shong tynrai lane ka Jingphla ka Jingngeit jong ka Balang ha kata ka por. Ha ka snem 1823 la iakut lang da kawei ka jingmut ba ka por ka la poi ban pynpaw kham byniah bad janai ia ka Jinglong, ia ki Niam ki Rukom ka Balang, ia ka Jingphla ka Jingngeit…”
Naduh kitei ki spah snem ka Balang Presbyterian ka la seng nongrim ia ki Jinghikai Shongtynrai bad ia ki Rukom Pynbeit Synran bad ngan sot hangne katto katne na ki:
“17. Ba kin ym long kiba khwan ha ka shim sut, lane kiba ban bein…hinrei kiba isynei…kiba sybun; kiba iaai kylluid katba kot ka bor jong ki ia kano-kano ka kam kaba bha; kiba ai ia kaba bha namar kaba sniw, ka jingkyrkhu namar ka jingtim, ka jingieit namar ka jingshun”
“18. Ba kin ym leh bymhok ha ka jingbishar, ha ka pruh, lane ha ka mawser, lane ha ka jingthew”
“23. Ka dei ia kita baroh kiba shong hajan ka duriaw ba kin leh isynei ia kita kiba ha ka jingma. Te lada jia ba ka ling ka don ha ka jingma, lane lada la paitling ia ka ha ka eriong hajan jong ki, to kin iarap kloi katba lah ka bor ban pynim ia ki briw, bad ban pynioh hok ia ki mar jong ka ha ki trai. Ka jingleh kaba da khongpong na kane ka ot syndon ia u briw na ka Balang…”
Ka jingpynthymmai mynsiem ha Ri Bilad ka la pynkha ia ka Balang Presbyterian bad nalor kaba їalap ia ka ktien u Blei, ka Balang ka la їakhun bad їaksaid tyngeh na ka bynta ban pynїoh ha ki briew ia ka jingim ba dap kyrhai bad ia ka bneng hangne ha khyndew. Ki jinghikai bad jingtrei jong ki nongїalap kum u John Wesley, u Howell Harris bad kiwei kin їaisah bad long ki nongmuna pateng la pateng.
Khlem artatien U Thomas Jones, uba la mad ia ka jingpynthymmai mynsiem, u la jngi ha ka thwei jong ka saiῆpyrkhat kaba thymmai jong kato ka juk. Shisien peit i kumba ka “Methodism” lane ki jinghikai jymbriew ka Balang Methodist ha Bilad ki suhthied bha ha ka jingim u Thomas Jones kat haduh ban pynlong ia u ban shlur ban їeng bad їasaid na ka bynta ki Khasi kiba shah khῆoit beiῆ ha ka British East India Company bad ki nongmihkhmat jong ka Sorkar Bilad.
Ha kawei na ki shithi ba U Thomas Jones u thoh sha U F.I. Halliday ha u bnai Risaw ka snem 1848 u ong kumne:
“Ka don ka jingbamsap kaba shyrkhei bad ka jingkhῆoit beiῆ ia ki briew kiba duk ha ki Ri Lum bad kiba bun ki Khasi kiba lui lui ki shah shibun ki jingjynjar…Lada nga sngap jar, ka mut ba nga їashim bynta bad їadonkti lang ha kine ki kam runar… Ka kam kaba nga trei kum u nongїalap ia ka Gospel bad ka mynsiem їatiplem jong nga ki pynlong ia nga ban pynpoi ki jingujor sha phi pyrshah ia ki bor kiba don ha Cherra na ka por sha ka por” (Iaithrang Nongbri, The Travails and Death of Thomas Jones)
Amen.
Phi don ban ong eiei?