Kane ka dei ka jingduwai u Nehemaiah. Ka jingduwai kaba lyngkot ki kyntien, tangba ka long ka jingduwai kaba jylliew bad kit jingmut shibun. Kane ka jingduwai kam dei kaba loi loi ne kaba jia shabar na ka jylli ka imlang sahlang. Kane ka jingduwai ka iasnoh bad kawei jingjia histori, kumta ka donkam ban pule bad puson ia ka hapoh ka jylli jong kane ka jingjia histori.
Tang ban shu pynkynmaw ka Hima Babilon, ha ka por jong u Nebuchadnesar, ka la jop thma ia ka Hima Judah bad ka la ring mraw ia ki Jiw sha Babilon ha ka snem 587 SK. Ym tang katta ki shipai ka Babilon ki la pynjot ia ka Hima Judah, ia ki iing ki sem, ki jingtei ba don nam bad ka Temple ruh ka la shah pynjot bad pynjulor. La thang ia ki kynroh bad ia ka Nongbah bad ka la long ka jingduh ba khraw. Ha ki Jiw ka Temple kam dei tang ka jaka mane Blei, hynrei ka dei ka pdeng jong ka imlang sahlang, ka khaii-pateng, ka riti dustur, ka synshar khadar bad kumta ter ter. Ka jingshah pynjot ka Temple ka ktah ia ka rain ka rem bad ka long ka jingjemdaw bad jingjem rngiew ba shyrkhei. Ka Hima Judah bad Nongbah Jerusalem ka la kylla long ka ri khlaw ba kynjah bad ka bym don jingim shuh.
Ka jinglong mraw jong ki Jiw ha Babilon kam shym la neh junom bad ha ka snem 539 SK kawei pat ka Hima, kata ka Hima Persia hapoh ka jingialam jong u Cyrus ka la ieng rasong kum kawei pat ka Hima bakhraw bor bad ka la jop thma bad pyndem ia ka Hima Babilon. Ka jingjop thma jong u Cyrus bad jingkhie rasong ka Hima Persia ka la long ka jingkyrkhu ia ki Jiw namar ba ka Hima Persia ka la pynlait luid ia ki na Babilon bad shah ia ki ba kin leit phai noh sha la ka Ri. Ka Hima Persia ym tang ba ka ai ka jinglaitluid, hynrei ka ai ruh ka jingiarap bad jingkyrshan ia ki Jiw ba kin tei pat ia ka Nongbah Jerusalem bad ia ka Hima baroh kawei.
Ban tei pat ia ka Nongbah bad ka Hima kaba la shah pynjot bad kaba la kylla ri khlaw kam dei ka kam kaba jem, ka dei ka jingkit lyngkor kaba khia tam. Nangno yn sdang? kumno yn leh? kiei ki mat kiba hakhmat eh ba dei ban shim? Nalor nangta donkam nyngkong eh ban thep ha ki briew ia ka jingsngew shngain bad ka jingsngewskhem mynsiem. Ka Nongbah Jerusalem ka la jot bad ka la kylla long ka ri khlaw bad ka long kaba eh ban sdang thymmai biang ia ka jingim hangta. Napdeng ki Jiw kiba leit phai tang khyndiat eh kiba leit buhai shnong biang sha Jerusalem, kiba bun ki leit shong bad sdang thymmai ia ka jingim ha Bethlehem, Geba, Bethel bad Jericho. Ka lah ban long ba ki Jiw ki sngew syier bad sheptieng ban leit sha Jerusalem. Hoid kine kiba leit phai kim dei ka pateng kaba im ha ka por ba ka Jerusalem ka shah pynjot bad kim shym la iohi da la ki jong ki khmat ia ka jingshah pynjot ka Temple bad ia ka jingshah thang ki kynroh jong ka Nongbah. Kim shym la iohi ia ka jingshah batbor ki khynthei, ki khynnah bad jingshah pyniap dusmon ki nongshong shnong, em kim shym la iohi da la ki khmat! Hynrei ki la iohsngew ia ki khana pateng la pateng ba ki iahtuh ia ka jingshah ring mraw bad ka jingkordit ka jingim. Kumta ki syier, ki sheptieng bad ki par niang khriat ban ong ia ki ban leit phai sha Jerusalem. Kane ka dei ka jingshisha jong ka jingim jong ki briew kiba phetwir bad ba shah ring mraw, la ka long ha ka juk ka Hima Babilon ne ha ka spah snem ba arphew wei. Ka suk ia ngi kiba im kynjai ha la ri ban bein, ban khoh bad ban nang pynsyier shuh shuh ia jingim ki phetwir ne ki mraw,katno pat ka jingkordit ka jingim jong kita kiba kylla long ki phetwir ne ki mraw. Kumta ka long ka pop kaba khraw ban niewbein ne lehbein ia ki.
Ka jingjot bad jingjulor ka Nongbah Jerusalem bad Hima Judah ka la long kaba shyrkhei haduh katta, wat haba ka jinglaitluid na Babilon ka la jan kynjoh sha ka shi spah snem, pynban ki Jiw kim pat shym la lah satia ban tei pat ia ka. Ha Ka snem 445 SK shi kynhun ki Jiw ki la wanphai sha ka Nongbah Susa, ka nongbah ka Hima Persia ban iakynduh ia u Syiem Artaksersis bad ban iathuh ha u ia ka jinglong jingman ka Hima bad ka Nongbah Jerusalem. Ka long kaba shitom ia ki Jiw ban sdang thymmai ia ka jingim bad ban tei pat ia Nongbah Jerusalem hadien ba ki la leit phai bad ioh ka jinglaitluid. Ka kaiphot kaba ki la wanrah sha u Syiem ha Susa ka long kumne- “ki iathuh ia nga ba kito kiba dang im bad kiba la poi biang ha la ka jong ka Ri, ki don hapdeng ka jingeh bakhraw… ki iathuh ia nga ba ki kynroh Jerusalem ki la pra bad ba ia ki khyrdop ym shym la pynbha pat naduh ka por ba la thang ia ki” (Nehemaiah 1:3)
Ha ka snem 445 SK ha ka por ba la wanrah ia katei ka kaiphot U Nehemaiah u long uwei na ki heh Sorkar ka Hima Persia bad u shakri ha ka iing Syiem ha Susa. U Nehemaiah haba u la iohsngew ia kane ka kaiphot u la diaw bad noh mynsiem shikatdei bad u la pan bor na U Syiem Artaksersis ban shah ia u ban leit phai sha Jerusalem da ka jingthmu ban tei pat ia ka Jerusalem. Katkum ka Baibl, u Syiem ruh hadien ba u la iohsngew bad bishar bniah ia kata ka kaiphot u la shah bad ai jingbit ia u Nehemaiah ban leit phai bad ban tei pat ia ka Nongbah Jerusalem.
Ki riewstad ki ong ba u Nehemaiah bad Esra ki dei ki khraw pyrkhat kiba la saindur bad tei thymmai ia ka Nongbah Jerusalem bad ka Hima Judah. Katkum u Josephus u nongthoh histori hyndai uba paw nam u la ong ba ka shim por arsnem ban tei pat ia ka Jerusalem bad dei ha ka snem 433 SK ba u Nehemaiah u la leit phai biang sha Susa ban ai ka kaiphot ha u Syiem ba la lah ban tei pat ia ka Jerusalem.
Haba u Nehemaiah u la shim ia ka lyngkor ban tei pat ia ka Nongbah kaba la jot bad kaba la kylla ri khlaw, ngi lah ban mutdur ba kum u nongsaindur u buh hakhmat eh ia kine ki mat kiba kongsan – (i) kumno ban pynieng bad saindur ia ka synshar ka bishar, mano bad kumno ban synshar? (ii) ka ioh ka kot ka la julor- hap ban khyllie pat ia ka trei ka ktah bad ka iohkam iohjam (iii) ka Jerusalem ka la dkut ka jingiadei bad kiwei pat ki Ri ne Nongbah bad kumno ban pynim pat ia kata ka jingiadei? (iv) ka khyndew ka la kylla shrah-hangno yn thung yn tep bad hangno yn rep? (v) donkam ban pynbha bad pynim biang ia ka koit ka khiah ki nongshong shnong bad ka pule dangle ki khun ki kti. (vi) ka Temple kaba long ka pdeng jong ka jingim bad ka imlang sahlang ka la jot bad pra- kumta ka long kaba kongsan ruh ban tei pat ia ka Temple bad saindur thymmai ia ka imlang sahlang.
Nalor kitei ki mat kiba la don lypa ha khmat, la nang ban sa ki jingpynwit bad jingpynthut kiba bun rukom. Ka kitab u Nehemaiah ka iathuh ia ngi ba ka la don ka jingthmu ba sniew bad ka jingpyrshang ban pynthut bad ban pynpulom ia ka kam bad ka jingtei thymmai ia ka Nongbah. Ki jingpynthut bad ki jingthmu ba sniew ki la wan na kiba bun ki liang bad ha ki rukom ba pher. Ynda haba u Nehemaiah u la lum lang ia ki nongkit nongbah bad ki nongtrei, ki jingpynwit ruh ki sdang ban wan na ka diang, na ka mon bad na ki phang ba pher. Ha kaba sdang ki nongpynwit ki la khroh ia u Nehemaiah da kaba ong ban iapyrkhatlang kat ia kane ka kambah-kamsan, hynrei ka jingthmu ka long ban pynpulom. Nangta ki rkhie bein, ki byrngem bad pyrshang ruh ban pyniap ia u. U Tobiah bad u Sanballat ym tang ba ki la rkhie bein ia u Nehemaiah, hynrei ki la pynbam pisa ia u Shemaiah bad ka Nodaiah ban maham tyngeh ia u ba u dei ban sangeh noh ia ka kam. Kam kut tang ka jingbyrngem bad jingmaham, u Tobiah bad Sanballat ki la ap thap ban pyniap bad ban shim ia ka jingim u Nehemaiah. Dei ha kane ka jylli ba u Nehemaiah u iakhun, iaksaid bad duwai- “Ki pyrshang ban pyntieng ia ngi ban pynsangeh ia ka kam. Nga la duwai, hynrei mynta Ah Blei, pynlong khlain ia nga!” (Nehemaiah 6:9)
Ka jingduwai ka dei ka sobjek kaba jylliew bad ka kit la ka jong ka jingmut na ka bynta uwei pa uwei ne kawei pa kawei ka briew. Lehse kaba long pdeng ia baroh ka long ba kano kano ka jingduwai ka dei ban long kaba shai, ba beit bad ba hok. Nalor ki jingduwai ba bun ba lah ban shem ha ka Baibl, don artylli ki jingduwai kiba shoh ia ka jingmut jingpyrkhat jong nga bad nga shem ba ki dei ki jingduwai kiba shai bad kiba pynpaw ia ka jingjylliew jong ka jingshem mynsiem. Ka ba nyngkong ka dei ka jingialympat hapdeng u Jacob bad u Blei ha Peniel, ha kata ka jingialympat U Jacob u ong ia u Angel kumne ” ngan ym pynlait ia me lymda me kyrkhu ia nga” bad ka ba ar ka dei ka mat Jingduwai u Trai kaba ong, ” to ai ha ngi mynta ka jingbam jong ngi kaba ha la ka sngi ka sngi”- ka kyntien jingbam ka thew ruh ia ka umbam umdih kaba bha, ka lyer kaba khuid ban ring bad pynhiar mynsiem, ka khyndew ban rep, ka iing shong iingsah kaba paka bad ba shngain, ka kamai kajih ba biang ban kyrshan ia ka jingim bad ia ka iing ka sem, ka jingkoit jingkhiah bad ka sumar pang kaba biang bad ba jem dor. Kumta man la ka step bad man la ka khyllipmat ngi duwai ban im ha ka imlang sahlang kaba biang nadong shadong bad ba ngi lah ban mad ia ka jingim ba dap kyrhai bad ia ka bneng hangne ha khyndew.
Ka jingduwai kam dei tang ka jingkyrpad, ka jingiapan ne ka jingiasyllok bad u Blei, hynrei ka dei ruh ka jingialympat, ka jingiasaid, ka jingialeh bad jingiaksaid ha ka jingim.
Ka jingduwai kam dei ka jingleh jadu ne jingleh myntor. Ym don bor jadu ha ka jingduwai. Ka jingduwai kam dei ki ‘tien jali-ja um ba ngi padiah. I Phadar Sngi Lyngdoh i batai kumne shaphang ka jingduwai, “ka jingduwai kam dei tang ka jingkhlei ia ki kyntien ban pynpaw ia ki jingdonkam jong ngi ki briew ha u Blei. Ka dei ka jingsngew naduh ka dohnud bad ka mynsiem ba ngi im ha u Blei, kumba ki dohkha ki im hapoh ka um, ngi ruh ngi sdien ngi snoh ha u Blei…”
Ka jingduwai ka dei ban treikam bad ka dei ban paw ruh ha ki kam. Ka jingduwai ka bym treikam bad ka bym paw ha ki kam, kam dei ka jingduwai kaba shai, ba hok bad ba pura. Ka jingduwai kam dei tang ban wanrah ia ka jingkylla ba mut ha ka jingim u briew ne ka briew shimet. Ka jingduwai kaba shai, ba hok bad ba pura ka dei ban wanrah ia ka jingkylla ha ka imlang sahlang bad wat ha ka synshar khadar ruh kumjuh.
Ka jingduwai ka dei ban jia long bad ban urlong ha ki kam- haba ngi duwai bad ong ia ka jingduwai u Trai “to ai ha ngi mynta ka jingbam jong ngi kaba ha la ka sngi ka sngi” ka mut ka jingiakhun bad jingiaksaid ban ioh ia ki hok bad ki nongkynti jong ngi, kum ka bam ka sa kaba tei, ka kamai kajih kaba biang, ka khyndew ban rep ban riang bad ban shong ban sah. Ka thew ruh ia ka jingiakhun ban im ha ka shnong ne ka Ri ha kaba ka lyer bad ka umbam umdih ki long ki bakhuid bad kumta ter ter. Ka jingiakhun ka dei ban jialong, ban urlong bad ban treikam.
Ka jingduwai ka long ruh kum kawei na ki lad ki lynti ban pynpaw ia ka jingpyrshah halor ki jingsniew bad jingrunar ka imlang sahlang, ban pyrshah ia ka jingban bein ia ki para briew, ban pyrshah ia ki Ain kiba khnoit bein, kiba pynkylla phetwir bad pynlong mraw ia ki khun bynriew.
Ka jingduwai ka dei ka jingiam, jinglynniar bad jingpyrta shla pyrshah ia ki bor kiba lehdon bor bad kiba khein dewthala ia ki hok, ki nongkynti jong ki briew. Ka Baibl ka iathuh shaphang ka jingduwai bad ka jingiam jong ki mraw ha Ri Ijipt. Ka iathuh ruh shaphang ka jingiakhun bad ka jingithuh paw jong u Ioanis ha Patmos uba iathuhkhana ia ka jingkyang, ka jinglynniar bad ka jingpyrta shla jong ki briew kiba lui lui kiba shah khnoit ha ban da lwet, kiba shah set byndi bad kiba shah pyniap. Ka jubab ia kata ka jingiam, jinglynniar bad jingpyrta shla ka paw shai kdar ha kine ki kyntien; “Nga la iohi haduh katno la pynshitom bein ia ki briew..; nga la iohsngew ruh ba ki ud ban iohlait noh na ki nongpyntrei mraw jong ki. Nga tip ia ki jingshah shitom jong ki…bad kumta nga la wan ban pyllait ia ki…” (Eksodos 3:7-8) bad “Nangta nga la iohi ia ka bneng bathymmai bad ia ka pyrthei bathymmai…” (Jingpynpaw 21:1)
Bad u William Watson u nongthoh poitri u iathuh khana lyngba ka poitri kaba u la ai kyrteng The Ballad of Semerwater shaphang ka jinglong kyreit bad jingsarong jong kawei ka Nongbah. Kane ka Nongbah ka ieng ha syndah jong ka pung kaba la tip kum ka Semerwater bad ka long ka Nongbah kaba don u dohnud maw uba dait thah slam slam bad ka bymdon mynsiem sngewlem. Ki nongsynshar bad ki nongshong shnong kim don ka jingsngewlem na ka bynta kiwei pat bad ki la iap ka mynsiem ia tip lem. Kane ka Nongbah kam don ka jingieit ha ka, kam pdiang bad ka kyntait bein ia ki briew kum ki nongkhrong, ki kup shilliang ki sem shilliang, ki bym don iing don sem bad kiwei kiwei. U nongthoh ha kane ka poitri u iathuhkhana ba uwei u briew uba la mad ia ka jingshah kyntait bein u la ieng hapdeng ka Nongbah hakhmat ka iing paki dulan u Syiem u kmie bad u la ieng ban tim, ban lynniar bad ban pyrta shla pyrshah ia ka jinglong kyreit jong ka. Man la ka por u ieng tad haduh ba ka Nongbah ka la ngam sha niamra bad ki iing paki dulan bad ka Nongbah baroh kawei ka la shah tap ha ka um bad ym don shuh ba lah ban iohi bad kynmaw ia ka. Ngan pynkut da ki katto katne ki lain kiba nga la ringdur bad pynkylla ktien na katei ka poitri kumne:
“Ieng u nongkhrong ha khmat ka Nongbah bakhraw
u ud kum ban iap tyrsaw
U syiem u kmie, ki bakhraw batri bad ki briew kim sngap, kim khein snep wat la u iap…
U tim bad pyrta shla pyrshah ia ka jingsarong bad jingkyreit jong ka Nongbah
U tim bad pyrta shla ba ka Nongbah kan ngam noh ha ka pung
Ka Nongbah ka la ngam, ym don ba lah ban iohi bad kynmaw shuh ia ka,
Ka Nongbah ka ngam sha niamra ban ap ia ka akher ka sngi.”
Amen
Rev Kyrsoibor Pyrtuh
Phi don ban ong eiei?