Ki Kur ki jait u khun Khasi

U Spiton Kharakor

Ki khun ki ksiew u Hynniew Trep Hynniew Skum ki long kiba riewspah ha ka liang ki kur ki jait. Kine ki jait ki khong ki wan da ka daw bad la pynskhem ia ki da ka niam tynrai U Hynniewt Trep. Ngi ngeit ba ki kur ki jait ki mih na ka Iawbei tynrai kaba long ka kmie nyngkong jong kawei pa kawei ka kur ha ka jait bynriew Hynniew Trep. U shongkha ba nyngkong eh jong ka kur la khot kyrteng u Thawlang bad ia u longkni nyngkong la ong u Suitnia.
Ngi burom ia ka longkur ka longkha, bad la bynshet ia ka kamram ka longkmie, u longkni bad u longkpa ha ka rukom longieng longsem jong ngi pateng la pateng. Ki kynthei Hynniewtrep ki ri ia ka jait ka khong ki kmie bad kni tymmen naduh nyngkong ka sngi. Ki dei ki longkmie ha ki khun ki kti bad ki longkha ha ki khun ki para shynrang ne hynmen shynrang jong ki. U Rangbah Hynniew Trep u long u longkni ha ki pyrsa para ha ingkur ha kaba ka spah ka phew bad ka synshar ieng ka synshar kur ka don hangta.
Ki kur ki jait u Hynniew Trep ki iaiheh kur lyngba ki kynthei na ki jait , ki kpoh bad ki iing. Bunsien ngi lap ba ka kur kaba heh jaid ka don bun tylli ki shnat kur ha ki jait ba iapher. Kane ka long na ka daw ka jingkynriah shnong ne iing bad la tip noh ia ki da kawei pat ka kyrteng jait. Hynrei katba dang tip ia ka snam kur , kata ba iamih na kajuh ka iawbei tynrai, ka mynsiem ieid kur ka synshar ha ki. Shikur ki long shidoh shisnam bad ka ’lei longkur long jait ka kdup ia ki.
Kum ka nuksa ki jait Khar Sawkpoh kum ki Kharngapkynta, Kharphanbuh, Kharsawian, Kharwanlang, Puindiwang (Hima Nongspung) bad ki jait Dkhar ha ka Ilaka Doloi Nartiang ki iadei shikur. Nangta de ki jait Majaw, Basaiawmoit, Lyngdoh Peinlang, Lyngwi, Khongji, Hynniewta, Sangkli, Langi, Muktieh, Be. Kurbah bad Rapsang Marbisu ki iadei shi kur. Shuh shuh, ki jait syiem Sutnga ki iadei kur bad ki jait Kurkalang, Muliar, Mynso Shang- pung, Nongspung, Nongsteng, Pakem Pajuh. Pyrtuh Shangpung, Sutnga, Syiemiong Nongspung, Syiemlieh- Nongkhlaw, Syiemlieh Nongspung, Syiem Nongshai (Hima Nongpoh), Syiem Umsaw Nongbri.
Ka jait ka khong u Khasi ka long ka bynta kaba kongsan tam ba ka jing- im jong ngi. Lyngba ka jait ka khong, ngi pynithuh ialade ha ka kur. Dei na ka kur, ba ngi wan mih long bynriew lyngba Ka iawbei bad U Thawlang pateng la pateng. Lyngba ka jait ka khong, ka iai lum bad ka teh ia ka snam kur. Shisien ba ka kynthei Khasi ka ioh khyllah jait bad la ai jait sha u lok-ka duh noh ia ka jinglong jait bynriew. U shynrang Khasi pat lada u ia poi kha bad ki kynthei dkhar ai jait kpa ruh, um ju ring jait sha lade. Kaei kaba ki ju leh ka long ba u kyntang jait thymmai ban pynroi pyniar ia la ka jait bynriew.
Ngi lap ba bun ki jait ki khong kiba iadei kur sa bad kiwei pat ki jait. Bad don ruh ki jait kiba long kur beit tang marwei khlem don jingiadei ei ei bad ki­wei pat. Nangta don ki jait kiba iateh kur sa bad kiwei pat ki jait, namar na ka jingsngew jan hyndai ba ki la dep iashohdoh kur noh-bad haba long kumta kim lah shuh ban iashong kha shongman hapdeng kata ka jait bad kata kata ka jait kaba la dep iateh kur mynnor.
Nangta na kawei ka por sha kawei pat katba ka kur ka nang bun paid, ki ju pynlong ia ka Dorbar kur. Ki ju thung kyrpang ia u Rangbah kur u ba dei u kynja Longkni ban sneng ban kraw ia ki para pyrsa, u ban beh u ban rap ha ka shitom ka shipa. U Rangbah kur u korbar ia la ka kur. Nangta don sa u Rangbah Iing u ban khmih kyrpang ia kiba dang iadei na kajuh ka kpoh ne ka Iing hapoh jong ka kur. Ha kane ka rukom ba u Khasi u phah ia ki Rangbah kur ha kaba mih khmat sha ki Dorbar Hima kum ki jait Marwein ha ka Hima Nongstoin, ki jait Kharshiing ha ka Hima Mawphlang, ki jait Nongrum ha ka Hima Sohra bad ki jait Marbaniang sha ka Hima Shyllong bad mynta pat sha ka Hima Mylliem.
Ngi iohi shynna ba na ka jait ka ialam sha ka jinglong trai hima, ka jinglong­trai raid, ka jinglongtrai shnong bad ka jinglongtrai ing. Kane pat ka ialam sha ka jingiaioh bynta ha ka spah ka phew ia ka nongmei nongpa bad ka nongtymmen jong ka iing ne ka kur jongno jongno. U Khasi hyndai um ju pyrkhat eh ia ka shimet hynrei u pyrkhat ieid ruh ia ka jingiabit lang ki hynmen ki para kynthei shynrang kiba long ki ba ha iing ha sem jong u. Shisien kha bloit ia u sha pyrthei, u la dei lypa u Socialist na ka bynta ka iing ka kur ha ka imlang sahlang ha ka shnong ka thaw.
Ma ngi ki khun ki ksiew u Hynniew Trep Hynniew Skum, ngi dei ki paid u Khyndai Bah Ryntieh ba ai jait sha ka liang kmie – ym dei sha ka kynthei. Namar lada ngi ai jait shisha sha ka kynthei, ngi hap ai jait noh sha ka tnga ngi tang shu shongkha shongman. Niuma, ka kynthei dkhar ne ka kynthei mem te shisha ka ai jait sha u shynrang. Nyngkong ka ai jait sha u Kpa, hadien pat ka sa ai jait sha u tnga. Lada jia ba iap noh u lok ne ka iapyllait lok noh bad hadien ka sa ioh briew noh da uwei pat. Kumta ngi lap ba ka jait ka khong jong ka ruh ka kylla kat kum ki por.
Ngi shem ba kane ka jingaijait jong ngi sha ka liang kmie ka long kaba kyrpang bad kaba da pher shisha na kiwei pat. Ka long kum ki Rules of the Road ha ki surok bah iaid kali jong ka pyrthei. Baroh ki ri ki iaid lynti sha ka liang kadiang hynrei u American te u iaid sha kamon. Lada ka pyrthei ka thaw ia ki kali Right hand drive hynrei u American te u thaw ia ki kali – Left hand drive. Ngim lah ban- bein ia u American ba um iabud ia ka pyrthei ba kin dei kiba tlot ne kiba shiteng jabieng. Ngi lap pynban ba dei u American uba poi nyngkong sha u bnai ha ka 20 tarik u July 1969 kaba la pynlyngngoh ia ka pyrthei baroh kawei.
Kumta kane ka jingshim jait u Khasi ka don la ka jong ka dor. Lyngba jong ka khein kur khein kha-ngi tip kiei ki kur, kino pat ki kha ki man bad nangta ngi sa nang kumno ban iakam ba ha iing. Ngi tip ban burom ia i Meikha, i Niakha, i Pasan i Pakhynnah. Nangta pat ino i Mama, i Meinah i Meisan bad kumta ter ter. La ker ia ka lyngwiar dpei u Khasi da ka jingiatip ban iakam ba ha iing. Mynta pat to ngin ia puson pat, kaei ka kamram jong ka Longkmie ka Longkha bad U Longkni u Longkpa.
Ka kynthei Khasi ka dei ka Long kmie ia la ki khun bad ka shimti ia ka Longkha ha ki khun ki kti jong ki hynmen bad ki para shynrang jong ka. Ki ki long ki Khunkha ba ki kur ki jait jong u Kpa. Ha u Khasi ban thut ka longkmie dang lah ban pynbeit hynrei ban -thut ki Longkha ne nongkha ka long kaba hap duriap bunsien. Ka Meikha ka Niakha ka juh ieit katta katta ia la ki khunkha. Kumjuh ruh u shynrang Khasi u long u Longkpa ha iingkhun bad u longkni ha iingkur. Ka kam kum u longkpa ka long ba un pynroi un pynheh pynsan un bsa un btiah ia la ki khun ki kti. Sha iingkur u long u trai iing uba hap ban kor- bar ban sneng ban pyniaid ha kaba ka kamai iingkur kan roi kan khie ha ka spah bad baroh ki jingdon jong ka. Kumta shi kumta hap ban iai bud ia kane ka jing- kitkhlieh ha iingkur sa ki pyrsa shynrang ynda la khyllait ki kni ka iing.
Lada don shisha ki jingiaid lait na kitei ki jingseng, jingsneng bad ki Ain u Barim, te ngi la hap ban kyrsan rngiew biang ban ieng ka daw ha kaba pynbeit pat ia ka iing kaba jot. Toi kat kum na ki dak ki shin, ngi shem ba ka jait bynriew Khasi ka long kaba dap pura ha ka bor met bor phad bad ha ka bor pyrkhat. Don bun ki jait bynriew ha sla ka pyrthei kiba la don teng bad synshar ia ka pyr­thei hynrei mynta ki la duh jait noh. Ia ka khana pateng shaphang jong ki la shu sah sa tang ha ki History. Kawei na ki jait bynriew ba la duh jait ka long ki Syiem Egypt kaba ka jingkhraw ka nam ha ka synshar khadar bad ka spah ka phew la sakhi da ki mot Pyramid mynta. Kitei ki jait Syiem Egypt ki bynnud ia la ki jingdon jing- em bad ka lak ka putit jong ki ba kan phet shawei lyngba ka shongkha shongman. Te kumta ki iashong kha shongman jan haduh katta katta wat haba dang dei shi kyn- ja ba ha iing ruh. Kumta kane ka jait Syiem Egypt ka la jah noh, ka la iap duh namar ka pynkhein ia ka ain shongkha shongman kaba shu najuh hajuh.
Ngi ki Khasi te shuwa ban iashong kha, ngi da iakhein iadiah thik pa thik. Shikur ngim bit, shipara kha ngim bit wat tang ban pyrkhat ruh. Kumta ngi iohi ba ka snam Khasi ka long kaba khuid ba sa mih ki khraw pyrkhat ki proh jabieng ha ka jait bynriew jong ngi. Ym ju shem koit ia ki anna antu, kiba dkoh ha ka met ka phad jong ngi.
Ka la don ka jingjia kaba kham phylla shisien ha kawei ka por ha kawei ka dewlynnong kaba don ha ka Duriaw Atlantic ba shathie. La iathuh, ba ka la don ka jingkhie khynniuh jumai ha ka dewlynnong Tristan Da Cunha kaba don hapdeng ka Capetown jong ka South Africa bad ka Buenos Aires jong ka Argentina ha ka snem 1960. La leit shaw ia ki paidbah kiba la hap khop ha ka jynjar da ki shipai America bad la pynsah noh ia ki ha U.S.A. Hynrei ia ka jingjia ba sngew- sangsot ha kaba baroh kito kiba lait im ki don ka jingpang matlah kaba ki byr-ie ban peit. Hadien ba la wad, ki shem ba ka snam ba iapoi kha kha hapdeng jong ki ka long kaba jngut bha ki ruh ki ia shong kha shi kur na juh ha juh kum ki Syiem Egypt.
Mynta ha katei ka dewlynnong ki don ka jingbunbriew sa tang arspah phra phew ngut bad kita ruh ki long kiba hiar pateng ym dei shuh na katei ka jait byn- riew trai ri hynrei ki dei na ki khun shipai Bilat. Kane ka dewlynnong ka long kaba kynjah tam kaba long tang marwei.
Ka jingheh jong ka ka long 104 Sq. kms. Ka ioh ia ka kyrteng jong ka na uwei u Rangbah shipai duriaw jong ka ri Portugal uba kyrteng u Tristan Da Cunha uba la shem ia ka ha ka snem 1506 A.D.
Ha kine ki por mynta, ngi shem ba bun ki briew ki la ia ai jait ai khong kulmar haduh bym ithuh ithaw shuh ha kane ka ri. Imat ia ka kyrteng Kur kim khein snep shuh ban pynlong ‘business’ ban heh ka iew ka hat. Ha kiba bun ki khep ngi iohi ba ki khynnah dkhar kaba u kpa bad ka kmie jong ki ki dei ki dkhar paka, hynrei ki ialeh iap ialeh im ban ioh ia ka Khasi Scheduled Tribe Certificate na ka bynta ki “Quota Meghalaya” ha ki kyrdan pule ne business jong ki.
U Babu Soso Tham u pynkynmaw ia ka jait bynriew
“Kine ki Kur, ki Kha, ki man,
Ki tip ka dur kumno kan wan ;
Ki don ka Sang ki tip ka Ma,
Ioh pom pyrthat, ioh dait u khla,
U bym khein sang, u nongaiksuid,
Ki beh na shnong ki khi lai nuid”.