Da u Purningstar Shabong
Kumba ngi tip ba u Lum Shyllong u dei u Lum ba kynjang tam ha kane ka ri ki Laiphew Syiem bad Khatar Doloi. U don la ka jong ka khana Tang bad ka khana Niam ba la pynkup pynphong da ka Mei Mariang lyngba da ka bor Blei ba la saiñ la muhor naduh dang kynthong ka Pyrthei. Na u Lum Shyllong la mih ki Khyndai Umdih ki Khyndai Umtong kiba kyan da ka bor mariang ban bsa ban pjiah ïa ki jingthaw ba her, ba par bad kiba ïaid. Ym tang katta, na u Lum Shyllong la sei ruh ïa ka Kur Longsyiem Mansyiem (Pah Syntiew) ka ban sei ki nong shynshar ba kynsai ïala ka it ka Hima bad ka Jaitbynriew baroh kawei. U Nongthaw uba stad uba la buh ki sakhi satar kum u Lum Shyllong, u Lum Sohpetbneng, u Lum Diengïei bad kiwei kiwei ki lum bad ki them khnang ba kum ka Jaitbynriew kan ym duh noh ïa ka jinglongtrai hala ka jong ka khyndew ka shyiap kaba kum ka Jaitbynriew ngi wan longbriew ha kaba la syrdoh da ki Khana Tang.
U Lum Shyllong u dei shisha u Lum ba kyntang haduh katta katta ha kaba ngi kum ka Jaitbynriew ngi sakhi kyndiang ïa ka Nia jong u Nongbuh Nongthaw bad ka Jutang ba kum ka Jaitbynriew ka bat skhem triang ïala ka jong ka hok. Dei ha u Lum Shyllong ruh ngi sakhi ïa ka ‘Ïeng Rangbah u Briew bad Ap Jutang u Blei’ kaba kum ka Jaitbynriew ka Seng Niam Seng Rukom kumba la hukum da u Blei Nongbuh Nongthaw ban long ka Khot ka Pyrta u bynriew bad ka Pynsngew ka Pynsngap u Blei Nongbuh Nongthaw. Ym dei ho u brynriew uba pynlong kyntang ïa u Lum Shyllong! Hynrei dei ba la pynlong kyntang da u Blei Nongbuh Nongthaw u ban long u Ksai Hukum ba la muhor hapdeng u Briew bad u Blei. Namar katta ka daw, ym don sbai ha pyrthei ban ïa peiñ ïa ka jinglong kyntang jong u Lum Shyllong.
Ka long kaei kaei kaba la pynkyndit ïa ka Jaitbynriew ban ïohi lyngba ki lad pathai khubor kaba ong “Bitar ki paidbah nongshong shnong ka Pomlakrai Pyllun halor ka jingthmu shna Park ha Lum Shyllong(Shulong)” Ha kaba nyngkong ngam sngew lah ngeit ba kumno kita ki Myntri, u Lyngdoh bad uta u Syiem kin leh leh biej kumta! Hynrei ka long kaba shisha ban ïohi ba la pynïeng kynjreng ïa ki maw bynna ha Dwar jong u Shulong na ka bynta ban thaw ïa ka Park ne jaka jngohkai pyrthei. Ka jing kylli kaba nga kwah ban buh ïa ki Myntri bad u Lyngdoh ba shu sih ka Raid Mylliem bad u Syiem ba shu sih ka Hima Mylliem, hato ka mut aïu haba ong ‘Kyntang’ ne ‘Lum Kyntang’ kat kum ka Saiñ Pyrkhat Niam ka Jaitbynriew? Kaei kaba phi dei ban leh ïa ki? Kaei ka jingïadei ki Lum/Khlaw Kyntang bad ka shynshar khadar ha ka Raid, ka It ka Hima? Ka longrynïeng jong u briew ka long kaba kyntang haduh katta katta, wei shisien ba la thaw ha ka dur shynrang un ïai long beit u shynrang bad wei shisien ba la saindur ha ka longrynïeng kynthei kan ïai long beit ka kynthei. Kam long shuh kaba kyntang lada na ka jinglong shynrang la pynkylla kynthei bad na ka kynthei ban pynkylla shynrang. Namar katta ka daw, lada ïa u Lum Shyllong ne Dwar jong u Lum Shyllong yn thaw(modify) jaka peitkai noh katta ka mut la pynduh noh ïa ka jingkyntang jong u bad haba la leh nang thaw nang da ka bor briew, kan sa lynsher ha ka Laitkylla bad kaba mynsaw eh ïoh dkut ei u ‘sai hukum bad ïoh duh noh ka bor/iktiar shynshar. Ka Rai jubor ki tei ki bakhraw batri ka long ka kam kaba bakla bad kaba kum ka shnong, ka Raid, ka Hima bad kum ka Jaitbynriew ngim lah ban pdiang. Balei ka long kumta! Ka daw ka long ba long kumba la kdiah jubor bad la pyn byrsih noh ïa ka jing kyntang jong u ha kaba ki dkhar ki lyngkien, ki poi wir ki poi hap, ki buaid ki tanglang ki ïoh ban rung mon bad leh mon bad pynsniew dur da kiba bun ki rukom kumba ngi sakhi ha manla ki jaka jngohkai pyrthei? Hato ka dei mo ïa phi ban lum spah bad kamai spah ïa ka jing kyntang jong u! Ka long ka jinglehraiñ kaba khraw ïa ka Jaitbynriew haba mih kum kine ki nongshynshar ki bym tip ei ei shaphang ka nongrim bad ka jingmut jong u Lum Kyntang. Ba don kum kine ki nongshynshar ki bym tip ei ei ïa ka Thymmei longbriew ba kynja Blei sa hiar dor noh ka bor shynshar khadar ha ka Jaitbynriew jong ngi. Ba mih kum kine ki nong shynshar keiñ sa shah klun ruh ki jaka puta jong ka Jaitbynriew jong ngi ha ki poi wir ki wan hap bad ki dkhar ki lyngkien. Peit nuksa tang ha Shillong haduh katno shuh ka jaka jong ngi la shah kam da ki bym dei ki trai Ri trai Muluk! Peit nuksa sha ki thaiñ khappud katno shuh ka Jaitbynriew jong ngi ka la duh noh ïa ka khyndew ka shyiap! Ka daw ka jing duhnoh ïa ka khyndew ka shyiap, ki lum ki wah ka dei ba mih kum kine ki kohkadun planduman kwah ei bam ei bad kamai ei kiba long ki nong pynjot ïa ka Jaitbynriew ha kaba ha ka jaka ban pynneh pynsah ïa ka jing kyntang jong ki lum ki wah, ki pynduh noh pynban. Lada ki ‘Lawkyntang ki ïeng Rasung, ki Maw Bynna bad ki Maw Niam ki ïeng kynjreng, hato don kiba nud ban lehbor thombor ne ban klun jaka? Hato ka sorkar Assam kan nud ban kam trai bad thombor ïa ki jaka Khasi! Huh! La ïoh nongshynshar phngar kum kine eh! Wat ïa ka kyrdan bad ka kamram lajong kaba ki kup ki phong ruh kim tip!
Kane ka jingthmu jong ki Myntri ki korbar-ri, u Lyngdoh bad u Syiem Mylliem ka dei ka kam jlaw spah bad jlaw nam suda bad kiba thmu ban kamai spah ïa ka jing long kyntang u Lum Shyllong. Ne lada kim sngewthuh shuh shaphang ka Jaitbynriew, ka shynshar khadar, ka nongkynti ba kyntang jong la ka Raid ne ka Hima bad wat jong ka Jaitbynriew kan jyn da la bha shibun ba kin ïa hiar shuki lut noh baroh ban lait ka i poh dor ha ka shynshar khadar jong ka Ri jong ngi. Ki kur kiba jied kum ïa kine ki nongshynshar lamwir kila dei ban kyndang shwa sha rud namar kine kim don jing ïapher ei ei ruh em na ka jingmut ki nongbuaid. Ha kaba ïala ka jong ka bor, ka kyrdan bad ka nam kim tip shuh. Dei kum ïa kine keiñ kita ki myntri ki lyngdoh bad ki syiem hakaba uwei na ki khraw jutang ha ki por hyndai u ong “Ban kum ïame da dei ba buh da u maw ruh bit!” bad sa mih ruh ha kyntien ha ka Dorbar u Khasi kaba ong “Shu khala da u prah, wat ktah da ka ktie”. Bad ka jingkam ba hana lada thaw jaka jngoh kai ïa u Lum Shyllong kan wanrah shibun ki jing myntoi ka dei tang ka jing kren lamwir khlem da thew da woh. Bad nga kyntu ïa Ki Myntri, Lyngdoh bad Syiem ba lada phi sngew kwah nam palat haduh ba phin pyn hiar dor sa ïa u Lum Kyntang, kan kham bha shibun ba phin tei mot ïalade ne ïa ka lok jong phi ne ïa ki khun ki ktie jong phi khnang ba ka ka nam ka burom jong phi kan neh junom kumba leh u Patsha Shah Jehan ha ki por hyndai.
To tip ba u Lum/Khlaw Kyntang ka dei ka Duwan Dupat jong ka Raid ne Hima. Sa katno shuh ngin dang ïai sakhi ïa ka jingduh noh ki khlaw kyntang, ki lum kyntang bad ki jaka kyntang lada kum ïa kine ki kohkadun ngi phah ban long kita ki Nong Saiñ Himsa Sima. Sa katno shuh ngin dang ïohi ïa ki matti bad ki Hok Longtrai jong ka Jaitbynriew lada kum kane ka jingmut ki ïai mih ha ki nongshynshar kumba long ha kine ki spah snem ba la leit noh kiba dei ki snem shah teh mraw bad ka snem pynkhuid jabieng? ka Jaitbynriew jong ngi ka la duh noh bun bah ki khlaw kyntang tang na kadaw ba ngi ïoh kum ki tei ki myntri ki lyngdoh bad ki syiem. Hato phi sngew hun ba ban dang ïai jia kumne? Lada phi sngew bit ba lada ngi duh noh ïa kine ki jaka kyntang, daei pat ngin sakhi hakhmat ka pyrthei ïala ka jong ka Jaitbynriew ne ka nongkynti jong ka Jaitbynriew ïa ka jing longtrai ïa kane ka Ri Hynñiewtrep ha kane ka pateng kaba mynta bad ka pateng ka ban sa wan? Ha ka jing shisha ngi la dei ban pynkhie im biang ïa ki lum Kyntang bad ki jaka kyntang jong ka Jaitbynriew khnang ba ka pateng kan ïai sakhi katba dang pateng la pateng. Hato phi sngewdei ba kane ka pateng kaba mynta ruh kan dei ka pateng bam-duh kum ha kane ka pateng ba la leit noh dang shen? Nga kyrmen ngi don ki khun Hynñiewtrep kiba ieid thoiñ thoiñ ïala ka jong ka Ri bad ka Jaitbynriew kiba trei borbah ban pynneh pynsah ïa ki Lum Kyntang bad ki jaka kyntang jong ka Jaitbynriew jong ngi kiba ngi la ïoh ‘diangti na ki Longshwa Manshwa jong ngi kin kyndit bynriew noh bad kin leh ei ei halor kane ka bynta.
Ka District Council kaba ïeng ha ka Nongrim ban pynneh pynsah ïa ka Ri bad ka Jaitbynriew, ki Riti ki Dustur jong ngi bad ki matti ba kyntang kum ka Jaitbynriew ka la dei ban daiñ tdong noh mardor ïa kine ki briew kiba la sdang ban mih tdong ban kylla myrsiang kiba thmu ban bam im im peit peit ïa ka matti ba kyntang jong ka Jaitbynriew. Bad lada ka District Council kam nud ban daiñ tdong noh mardor kum ïa kine ki myntri, ki lyngdoh bad ki syiem katta ka mut wat ha District Council ruh la shong kulai da ka jing biej anna bad nga kubur ba kum kita ki briew kim pat bit ei ei ruh em ban kam ïalade kum kita ki MDC kiba ïeng na ka bynta ban pynneh pynsah ïa ka jinglong kyntang ka Jaitbynriew. Ha kajuh ka por, ka District Council ka dei ruh ban batai (define) ïa ka jingmut jong ka kyntien Kyntang, Lum Kyntang bad Khlaw Kyntang khnang ba kine kiba la phai lyndet na ka Saiñ Pyrkhat jong ka Jaitbynriew Hynñiewtrep kin tip bad kin sngewthuh ia ka jingmut bad ka dor ba kynsai jong ka. Bad ruh, ka por ka la dei ba ka KHADC bad ka JHADC kin buh/thaw noh da ki kyndon aiñ kiba pyrkhing ha kaba ïadei bad ka jing pynneh pynsah ki Lum/Khlaw Kyntang bad dei ruh ban pynshitom da kaba tyngeh ïa kino kino ki briew/Raid/Hima kiba lushia ban pynduh ïa ka Khlaw Kyntang bad ki Lum Kyntang hapoh kane ka Ri baieid eh jong ngi. Bad lada ka District Council kam thaw Aiñ halor kine kiei kiei baroh, tang ïa kaei pat ki thaw aiñ! Ne ka District Councils ka dei tang ka shlem ïa kamai spah ne! Ka Aiñ ka ban ïada kyrpang ïa ki Khlaw Kyntang, Lum Kyntang ne Wahkyntang ka dei ka aiñ kaba donkam haduh katta katta kaba ïa ryngkat kyrdan bad ka Aiñ kaba ïadei ba bad ka Hok Longbriew Manbriew bad la dei ban ithuh kyrpang ruh da ka Sorkar Jylla bad ka Sorkar Pdeng. Lym kumta, ka jingbuh ïa ka District Council kan long tang ka dur bula ba khlem maiñ, khlem iktiar, khlem jabieng, khlem janor bad khlem bor bad lada ka long kumta, ka pateng ka ban sa wan, kan sa weng noh bad pynduh noh mardor ïa ka District Council bad pynkhie im biang ïa ka Shynshar Syiem ha kane ka Ri Hynñiewtrep.
Na ka liang ka Kur, bad ki khun ki hajar jong ka Raid bad Hima Mylliem ki dei ban jied thymmai noh da kiwei ki briew kiba don ha ka Saiñ Pyrkhat jong ka Jaitbynriew bad kiba tip bad shemphang ïala ka jing ka Jaitbynriew bad bad kiba tip ruh ïa ka kyrdan, ka bor bad ka kamram jong ki ba kin long kum ki Myntri, u Lyngdoh bad u Syiem. Lada phi kwah ba ka Ri bad ka Jaitbynriew jong ngi kan neh tyrsem, la dei ban pyrkhat janai bin ba bin. Wat ai ba kine ki lum ki wah ba kyntang jong ka Jaitbynriew jong ki kin kylla long kum ki lum ki wah sha kiwei kiwei ki Jaitbynriew ha kaba la shu sah tang ha ka jingïathuh khana(history) ha kaba lada ngi ka pateng kaba mynta kam lap bad ïohi shuh. Namarkatta, ïa ki briew ba la dep shah pynkhuid jabieng kiba ka jingmut jingpyrkhat ka la her ha ki saw lyer bad ka jingmut jingpyrkhat ka per ha suiñ kyndoiñ bad kaba shah rah shah rong kat shaba beh ka lyer dei ban weng noh naa ka Saiñ Hima Sima. Ban jied ïa ki briew ban long ki nong Saiñ Hima Sima kiban shynshar ïa ka Shnong ka Thaw, ka Raid ka Ilaka bad ka Hima dei ban jied tang ïa ki briew kiba tip bad kiba shemphang shaphnag ka Jaitbynriew, ka bor, ka kyrdan, ka kamram jong kita ki nongshynshar. Ym juh dei ban jied matlah thamula ïa ki biej ki them ïohba lyko ei ha shynshar khadar, ka jait ka khong bad ka Raid ne ka It ka Hima bad ïohba dkhut ei u Ksai Hukum jong ka Jaitbynriew thoiñ.
Halor ka tei ka daw, shwa ban poi sha u tei u pud ba jah burom, haduh ban da shah daiñ tdong ha ka District Councils ne shah khala pynhiar kyrdan tang na ka kam biej bad ha shwa ka ka Ri bad ka Jaitbynriew kan kynïiw kyn-eh, nga kyrpad jur ïa ki myntri, u lyngdoh bad u syiem ba kin pyrkhat thymmai da kumwei bad Ngam sha Trai ka Pyrkhat Niam jong ka Jiatbynriew ha ka kam Shynshar Khadar khnang ba ka burom bad ka nam jong ka Raid bad ka Hima kan ïaineh junom bad khnang ba ka Jaitbynriew kan dang sakhi kyndiang ïala ki jong ki matti ba kyntang kaba la ïoh ‘diangti na u Blei Nongbuh Nongthaw naduh kynthong ka pyrthei.
Ha ka juh ka por, nga kyntu jur ïa ki nong thung dieng ha u Lum Shyllong(Lum Kyntang) dei ban thung beit tang da dieng kiba mih tynrai na kane ka ri Hynñiewtrep jong ngi hi ha kaba ka Meiramew ka kdup da ka jing iwbih thiang bad ba kan sei shibun ki dawai kynbat bad ba ki jingthaw ba im baroh kin roi bha man bha. Ha u Lum Kyntang ne jaka kyntang, ban leit thung da ki dieng kiba wanrah na kiwei kiwei ki ri kan pyn blad rong noh ïa ka, kan ym ai jingtngen ïa ka Meiramew bad ïohba thut ei bad thynrei ei u Basa u Ryngkew uba kdup uba ker bad uba ‘diang tang ïa ki symbai ki rnai lajong.