Amitabh Kant, Richa Rashmi
Ka India ka dei ka Ri ha kaba don ki shnong ba bun briew bha ha kaba ki
briew ki sah jan bha iwei na iwei bad ki hap ieng jan bha haba ki shong ia ki metro bad ki bus man ka sngi.
Ha ka jingkiew ka jingdon ka jingpang novel coronavirus (COVID 19) kaba la ktah palat 100 tylli ki ri ka longkaba kongsan ban sngewthuh ia ki rukom saindur ia ki rukom iada bad ki rukom pynkoit ban ialeh pyrshah ia kane ki jingpang ba saphriang na kawei ka ri sha kawei pat. Ha ka jingdon ka rukom pyniaid ia ki shnongbah kaba khlain, ka India ka lah ban long kawei na ki ri kiba ialam lynti ha kaba iadei bad ka jingialeh pyrshah ia kane ka jingpang.
Ka history ka pyni ia ka jingiadei jong ka rukom thaw dur ia ki shnong bad ki jingpang. Bun ki rukom thaw dur ia ki shnong bad ki kam engineer ki la mih na ka rukom sain dur ha kaba iadei bad ka um bad ka jingkhuid hadien ka jingsaphriang jong ki jingpang malaria bad cholera ha ki snem 1800 ha ki shnong bah bapher bapher. Kumjuh,ha ki snem 1900, ka Spanish flu kaba la shim noh ia ki jingim jong 50 million ngut ki briew ha kylleng ka pyrthei ka la wanrah ia ka rukom pyniaid ia ki shnong kaba thymmai ban ialeh pyrshah ia kum kine ki jingpang.
Kaba pher ha kane ka juk kaba mynta ka long ka jingkiew stet jong ki kam ba iadei bad ki dawai bad ka internet bad lah ban pyndonkam ia kine ban ialeh pyrshah ia ka jingsaphriang jong ka jingpang COVID 19. Mynta ka jingdon ki briew ha kane ka pyrthei ka la kiew saw shah bad bun na kine ki sah ha ki shnong bah. Shuh shuh, ki ri baroh ki don bynta bad kiwei pat ki ri ha kaba iadei bad ka ioh ka kot namar jong ka globalization.
Ki bor pyniaid ia ki shnong bah ki don ka bynta kaba khraw ha kaba iadei ba ka jingsain dur ban ialeh pyrshah ia ki jingpang iabit ba mih kaba kynthup ia ka jingiaid beit jong ki kam shnong kum ka um ka jingkhuid, ki hospital bad kiwei kiwei ki lad sumar nongpang, ban iada ia ka imlang sahlang.
Ki bor ba peit ia ki kam um bad ka jingpynkhuid ki dei ban pynthikna ia ka jingkhuid ha ki shnong bah. Ka jingkhuid ka mariang ka long kaba kongsan ha kaba iadei bad ka jingialeh pyrshah ia ka jingsaphriang jong ka jingpang. Ka jingpynkhuid ia ki painkhana paidbah ka dei ban long ka kam kaba man ka por bad dei ruh ban don ki jaka sait bad niad rkhiang ia ki kti ha kine ki jaka. Ki jaka paidbah kum ki park, ki iew bad ki institution ki dei ban don ki rukom lum bad bret niut kiba thikna. Ki kam hapoh ka Swachh Bharat Mission bad ka skhim AMRUT ki la pynkhreh lypa ia bun ki shnong bah ha kane ka ri ban leh ia kaba donkam ha kane ka bynta.
Dei ban pynkhlain ia ki kam ba iadei bad ka internet bad dei ban beit bniah ia kine da ki bor distrik. Ka Kerala ka la ialam lynti ha kaba iadei bad ka jingbud dien bad ka jingleh pyrshah ka coronavirus ha katei ka jylla. Ka la pyndonkam ia ka bor digital bad ka internet ban buh la ka jong ia kiba pang. Ka bor distrik ha Pathanamthitta ka la sain dur ia kawei ka rukom trei ha kaba ka pyndonkam ia ka GPS ban wad ia kito kiba la pynsah marwei (quarantine) ha ka distrik khnang ban tehlakam ia ka leit ka wan jong ki. Ka kaiphod jong ka NITI Aayog ‘Health System for a New India (2019)’ ka la ai jingmut ba ki kam digital ki long kiba kongsan ha kaba iadei bad ka jingpyniaid ryntih ia ki jaka sumar, ki bor pyniaid shnong bad ruh ki kam ba iadei bad ka pisa.
Ka Data ka lah ban don ka bynta kaba khraw ban kyntiew ia ka jingpynkhreh, ka jingtehlakam ia ka jingdon bad ka jingsaphriang jong ka jingpang. Ki bor shnong ki dei ban peit man ka por ia ka rukom long jong ka jingpang bad ka jingjan ia ki jaka ha kaba la lap ia kane ka jingpang. Hadien kane, lah ban peit ia kane ka data ban saindur ia ki rukom leh pynshah ia kane ka jingpang. Ha ka jingdon jong ka smart infrastructure ha ki 100 tylli ki Smart City jong ka ri, ka jinglum ia ka data lah ban kham pynsaphriang sha ki thain. Ka jingsdang jong ka Geographic Information Systems la ju pyniasoh bad ki kam jong u John Snow ha u snem 1854 uba la peit bha ia ka jingdon ki nongpang cholera ha London da kaba kynthup lang ia ki map bad ki infographic ryngkat bad ki tyllong um. Kane ka la pyni ba ka cholera ka saphriang lyngba ka um, ym lyngba ka lyer kumba la ju mut. Kum kine ki jinglap ki lah ban iarap bha ha kaba iadei bad ki lad ialeh pyrshah ia ki jingpang.
Ki Non-pharmaceutical Intervention (NPI) ki lah ban the lakam ia ki jingpang iabit. Ha ka jingsaphriang jong ka Spanish flu ha u snem 1918, ki shnong bah ha America kiba la treikam wut wut ban pynduna ka jingiakynduh jong ki briew ki la lah ban pynduna ka jingiap jongki briew. La ailad ban don ki jingialang paidbah ha Philadelphia katba la khang mardor ia kine ha St Louis. Namar kane, ka la don ka jingiapher kaba khraw ha kaba iadei bad ka jingiap briew na kane ka jingpang ha kine ki ar tylli ki shnong bah: Ha St Louis la iap kumba 31 na ki 100,000 ngut ki briew ha ka shi taiew katba ha Philidelphia la iap 257 na ki 100,000 ngut ki briew ha ka shi taiew. Kumta, ki NPI kum ka lad ban trei na iing, ka jingkhang ia ki skul, ka jingtehlakam ia ki jingialang paidbah kiba pynduna ia ka jingma jong ka iabit paitbah ki iarap ban iada na ka jingsaphriang jong ka jingpang. Kane ka iarap ruh ban pynduna ia ka kam jong ki jaka sumar nongpang.
Ka jingpynbiang jingtip ha ka imlang sahlang ka dei ka jingiada kaba nyngkong. Katto katne ki kam NPI ki lah ban don ka jingktah kaba sinew khamtam ha ki jaka ba don jingma. Ki jingai jingtip kidei ban pynduna ia ka jingtieng bad ka jingibein. Ka tnat ba peit ia ka koit ka khiah dang shen ka la pyllait paidbah ia ka kot ‘Kids, Vaayu and Corona: Who Wins the Fight?’ khnang ban pynsaphriang jingtip ha ki khynnah shaphang ka coronavirus. Kum kine ki kam ki lah ban pyntip lypa ia ki paidbah kiba lah ban long kiba husiar.
Lah ban hap pynkhlain ia ki bor sumar nongpang ha ki jaka ba don jingman. Ki jingpang kiba iadei bad ka jing pynhiar mynsiem kum ka COVID 19 ki wanrah ia ka jingdonkam ia ka jingsumar ha hospital kaba kyrpang na ka bynta kito kiba la pyni dak. Yn donkam ia ki jaka pynsah marwei (Quarantine) bad ki hospital kiba lah ban pynbiang ia ka jing pynsah marwei ha kaba iadei bad ki nongpang COVID 19. Dei ban jied ia ki building ba lah ban pyndonkam na ka bynta kane ka kam bad dei ban pynkhreh lupa ia kum kine ki jaka.
Ka jingpynbiang ia ki dawai bad kiwei kiwei ki jingdonkam ka long kaba donkam. Ha ka 13 tarik u Lber, ka Sorkar ka la pynbna ba ki hand sanitizer bad ki mask ki long kiba donkam hapoh ka Essential Commodities Act haduh ka 30 tarik u Jylliew 2020. Kane ka la lon kaba donkam ban leh ban iada na ka jingiapher ka jingdon bad ka jingdonkam jong kine ki mar, bad ka jingshim kabu jong ki briew. Man ka distrik ka dei ban pynthikna ka jingdon jong kine ki tiar khanang ba ki pharmacy kim shim kabu.
Ki bor pyniaid kali kamai kidei ban pynthikna ka jingpynkhuid kaba man ka por bad dei ban pynbna man ka por sha ki nongtrei bad ki nongniah shaphang ki jingmlien kiba bha ban iada ialade bad ia kiwei. Ki rel Metro bad ki rel ba kamai ha Mumbai kilong kiba la pynkhuid, ha ki kynta treikam bad ha ki por ba sangeh treikam, ryngkat bad ki steshon. Kum kine ki jingpynmlien kidei ban long ruh ha kiwei kiwei ki lad ai jingshakri kum ki kali, ki bus, ki rel, ki jhad bad kiwei kiwei. Ia kito kiba la suba ban don ia kane ka jingpang ne kito kiba la wan na kiwei pat ki jaka dei ban buh marwei ha ki jaka sumar bad dei ban buddien ia kito kiba iajan bad ki.
Khatduh, ka ioh ka kot ha ki thain sor ka lah ban shah ktah bad ia kane ym lah ban kyntait Namar ki nongbah ki nohsynniang shikatdei ha ka GDP. Kalong kaba donkam ban pynduna ia ka jingktah ka ioh ka kot ha ka thain bad ki bor pyniaid distrik ki lah ban leh ia ka kamram kaba kongsan ha ka ban kot sha kane. Kito kiba trei ha ki kam ba buh ia ki ha ka jingma ki donkam ia ka jingpeit bniah. Lada lah ban bud ia ki lad jingiada kan iarap shibun ban pynlah ia ki kam khaii pateng ba kin long biang kumba ju long bad ka jinglah ban ai jingiarap kloi kan pynduna ia kino kino ki jingktah kiba lah ban neh slem.
Ka rukom pyniaid ia ki shnong kaba biang ka lah ban pynduna ia ki jingma na ki jingpang iabit. Ki nongbah ha India kidei ban trei borbah ban wanrah ka jingkylla ha ka roi ka par ha ka rukom kaba ryntih. Watla ym don jingiada na kane ka jingpang, da ka jingshim lypa ia ki sienjam bad ka jingpyntreikam ia ki lah ban pynduna ia ka jingktah jong kane ka jingpang bad iada na ka.
U Amitabh Kant u long u CEO, NITI Aayog, bad ka Richa Rashmi kadei ka samla kaba trei ha NITI Aayog. Kine kidei ki jingsngew shimet jong ki nongthoh.
Phi don ban ong eiei?