M.M.Thaiang
Ka Thwai Syiem kaba don ha ka Wah Waikhyrwi, ha jan shnong Sutnga, ka jngai tang kumba 12 Kilomiter eiei na ka shnong Khliehriat, ka Nongbah jong ka East Jaiñtia Hills District-Meghalaya. Ha ka jingbna nam jong kane ka Thwai (Pool), une u Nongthoh bad sawngut ki paralok jong u, ki la wan jngohkai ïa kane ka Thwai Syiem. Ha shwa ban leit phai sha Jowai, ngi la leit jngoh ïa ka shnong Sutnga bad rung ha kawei ka dukan sha ban dihsha. Katba ngi dangdih sha, la wan rung san ngut ki Rangbah bad uwei na kita uba kham rangbah u ka kylli ïa une u Nongthoh. Ma phi uba na ei?. Phi ïa wan donkam eiei shane?. Tang ban jubab ruh ym pat ïoh la kem ktien, uwei na kita ki Rangbah ïa uta u Rangbah. Me kylli aiu me sa ïa kum kine ki nongbylla kit dewïong kiba shu ïa wan bylla shane. Ha ka jaka ban jubab une u Nongthoh u la shu sngap la ka sngap.
Katba dang dihsha une u Nongthoh, u la ïohsngew ba kine ki Rangbah ki ïa kren shaphang ka “THWAI SYIEM” kaba don ha ka wah Waikhyrwi, kaba une u Nongthoh bad sawngut ki paralok jong u ki dang shu ïawan jngoh ïa kane ka Thwai (Pool). Haba ïohsngew ba kine ki rangbah ki ïa kren shaphang ka kane ka Thwai Syiem, shaphang ka Li Dakha (Li Dohkha) bad u Ryndi, une u Nongthoh, ha ka jaka ban mihnoh na dukan sha ban leit phai sha Jowai, u la nangshongkai sa shiphang arphang ban sngap ïa ka jingïakren bad ïa pyni-nia jong kine ki Rangbah shaphang ka Li Dakha bad uta u Ryndi hyndai uba ki ong ba u dei u trai shnong u trai muluk jong ka shnong Sutnga.
Haba sngap na ka khanatang (Story) kine ki Rangbah la ong ba bun spah snem mynshwa ha shnong Sutnga la don uwei u briew uba kyrteng u Ryndi, ïa uba kim lah ban tip uba dei na ka jaitkur aiu, hynrei la shu tip beit ïa u kum u “RYNDI”. U dei u khun ba marwei jong ki kmie ki kpa. U la im ka jingim kaba marwei (He lived a lonely life having no relation at all). Namar ba u dei u khun ba marwei jong ki kmie ki kpa kat kum ka dustur jong ka jaitbynriew kaba shim jait na ka kmie (Matrilineal system) haba um don ki hymen bad ki para kynthei la ñiew ïa u. uba la duh jait lane “U WA WIAR YUNG ONG KI PNAR” (He was no longer existed). Hadien ba ki kmie ki kpa jong u ki la khladnoh na kane ka pyrthei, u Ryndi u la im ka jingim kaba weibriew bad um khuslai ïa ka jingbam jong u kaba hala ka sngi (his daily bread) nalor ka rep ka riang, ka hobby jong u ka long ban leit khwai doh. Haba une u Nongthoh ula pyrshang ban buddien ïa ka tynrai jong ka Li Dakha (Li Dohkha), ka don artylli ki Khanatang (Parom) kiba kren shaphang jong ka. Kawei ka Khanatang (Parom/Story) ka ong ba ka tynrai jong ka Li Dakha ka dei na ka wah Amwi lane Muwi (Originally come out from Amwi stream) kaba don ha ka surok bah Jowai- Amlarem bad kawei pat ka Khanatang (Parom/Story) ka ong ba ka dei na ka Wah Waikhyrwi (Waikhyrwi Stream). Haba don artylli ki Khanatang shaphang ka tynrai jong ka Li Dakha (Dohkha) une u Nongthoh um lah ban pynshisha kano kaba dei bad kano kaba lait. Ïa mynta une u Nongthoh un iehnoh shwa ïa ka Amwi/Muwi bad phai sha ka Waikhyrwi.
Ka khanatang ka ong ba ha kawei ka sngi u Ryndi, u leit khwai doh sha wah Waikhyrwi, u pynap baroh shisngi khlem dait, hynrei shwa ban kem ïongrein satang ba un leit phai, kynrup trait kawei ka dohkha. Hadien ba la ïoh, u thep ïa ka ha “KHARA DAKHA” (a Fish Cage) namar ba la kem dum ka miet, um shym khwai shuh, u pynlum pynlang ïala ki tiar ki tar bad leit phai shi syndon sha la ïing. Kumba ju leh tang shu poi ha ïing u wah ïa u Khara Dakha ha Shram bad um shym la shet ïa kata ka Dohkha ban ïoh tahja ha kata ka miet. U la pynshit ïa ka jyntah kaba dangsah (jhur tngam) bad shu bam ïa ka jahjah bad leit thiah. Ynda khie mynstep ban ïabeh ïa ka kam rep kam riang u shet u tiew kumba ju leh, um poi kynmaw ban shet ïa kata ka Dohkha kaba u la ïoh khwai na Waikhyrwi, hadien ba la dep bam ja, u mih na ïing sha lyngkha kba. Haba u la wanphai na jingtrei, u Ryndi u la shem ba ïa ka ïing ka sem jong u la sar la pynkhuid (his house tidied) bad haba u khyllie ia u khiewja, u khiewjhur la shem ba la dep shet pynban ym don mano mano ha ïing, ka long thylli kumba ju long man ka sngi. U Ryndi um shym poi pyrkhat eiei ruh shaphang kata ka Dohkha kaba u la ïoh khwai na wah Waikhyrwi bad u la nangpyrkhat ba ki para marjan ïing jong u ki la leh kam isnei naba u long tang marwei.
Mynstep, u tang shu khie naba thiah u shet u tiew, u bam ja step bad hadien ba la dep bam ja step, u leit bri leit lyngkha kumba ju leit man la ka sngi bad haba u wan phai na lyngkha na bri u shem ba ka ïing jong u la sar la pynkhuid bad ïa ka jingbam miet jong u la dep shet dep tiew bad kumne ka la jia ha ki shisngi arsngi. Halor kane ka jingjia u la kylli na ki marjan ïing jan sem, hynrei ym don ba leh ïa kane bad kane ka la pynpyrkhat ïa u. Halor kane ka jingjia, ha kane ka miet um shym la ïohthiah baroh shimiet ong ka khanatang) Parom) Ha ka step kaba bud, tang shu khie thiah u shet u tiew bad hadien ba la dep bam ja step, u leit trei lyngkha kumba ju leit man ka sngi, u trei tang shiphang arphang bad wanphai sha ïing. Na jngai u la ïohi ba ka ïing jong u ka plie ranghang bad kawei ka samla lud kaba bha briew kaba kat ka jingbha briew, ka dang bunkam ban lum ban sar ïa ka Veranda (Kyndon Dhari), ïa ka mynshem (compound), pynkhuid ïa ka duid ka kharai jong ka ïing bad rung shapoh ïing ban shet ban tiew bad hadien ba ka la dep ka sar ka pynkhuid ïa ka ïing ka sem, ïa ka shet ïa ka tiew ka leit rung biang ïalade shapoh U KHARA DAKHA. (a Fish Cage).
Haba u Ryndi, ula ïohi ïa kane, ha ka sngi kaba bud u leh kumba ju leh; hadien ba la dep bam ja step, u leh mynleh kum ban leit trei lyngkha, hynrei u rieh hapoh sañium langmet kaba don hajan ïing jong u bad napoh ka Sanium’ langmet, u la ïohi ïa ka Samla-lud kaba mih na u “KHARA DAKHA” bad ka sdang ban trei ïa ki kamïiing ki kam sem. U Ryndi, haba u la ïohi ïa kane, ka la long la kum ka jingthaba ka Leilieh (Flash of lightning) kaba thaba ha ka jingmut jingpyrkhat jong u bad u la ong “pleng katai ka Samla-lud kaba bhabriew ka dei kato ka Dakha kaba nga la ïoh khwai na ka Thwai wah Waikhyrwi kaba nga la klet shiklet ban shet ïa ka”. U Ryndi haba u la ïohi ïa kane napoh sañium langmet, u la par sor sor khlem da don ba ïohi u la rung syndet-syndet kluk hapoh ïing bad u la kynrup ïa ka trait na met (without ceremony) bad naduh kata ka sngi, ka Li Dakha kam lah shuh ban kylla Dohkha ïalade. Ka parom ka ong naduh kata ka sngi, u Ryndi u la shongkurim ïa ka (married her) bad ki la ïoh ïa ki khun kynthei bad ïa u khun shynrang.
Katba ka por bad ki snem ki dangïaid ki khun jong ki, ki la nangheh nangsan ha ka akor, ka burom, ha ka tiplok–tipjor, ha ka tipbriew tipblei bad minot thop ha la ka rep ka riang. Ha kawei ka sngi, ka Li Dakha, hadien ba ka la pyndep ïa ka saiñdur jong ka longïing longsem, ha ka jingjar jar ka mih na la ïing sha Thwai (PooI) Waikhyrwi, ka Thwai ha kaba u Ryndi u la ïoh khwai ïa ka, katto katne snem mynshwa.
Ka parom ka ong haba u Ryndi, u la wan na jingtrei sha ïing, ka Li Dakha kam don ha ïing. U kylli na ki khun jong u shano i leit i mei jong phi la katta miet ruh im poi ïing ?. Ki khun jong u, ki ïathuh ïa u, ba ka leitkai sha ïing ki paralok jong ka, ka da riam da beit, ka da kup da sem bha ym kumba ju riam ju beit man ka sngi bad ka durkhmat kaba i sngewsih sngewdiaw. Shwa ba kan mih, na jingkhangbah ka ong ïala ki khun ba kan sa wan dierpor bad sa ïathuh ïa u kpa jong phi lada u wan dangshai, sa ong ïa u ba un ym khuslai eiei kum juh ruh ïa phi khun.
Kine ki dei ki kyntien kiba khatduh jong ka kmie baieid eh ïala ki khun bad ïa u Ryndi, u Kurim jong ka, ha shwa ba kan leit ngam biang sha ka Thwai ha ka wah Waikhyrwi. Na ka liang ki khun, kim sngewthuh peiphang ïa kine ki kyntien sneng kyntien kraw jong i mei jong ki pynban ki long ki kyntien kiba khatduh jong ka ïala ki khun bad ïala u Kurim baieid eh jong ka.
Haba la sdang kem dum ka miet, u Ryndi bad ki khun jong u ki la ap kmang ïa ka jingwan jong ka kmie (Li Dakha) hynrei kam shym la wan ïing satia. U Ryndi bad ki khun jong u ki la leit wad bad kylli ïa ka na kawei ka ïing sha kawei ka ïing, hynrei ym don kiba ïohi ïa ka. Ha ka step kaba bud ki la leit wad ïa ka bad kaba phylla ka long ba ki kjat jong u Ryndi ki ïalam beit ïa u sha Thwai Waikhyrwi. U Ryndi bad ki paralok jong u kiba ïasynran lang ban wad ïa ka, katba ki dang shongthait hangta harud Thwai (Pool), ka Thwai ha kaba u Ryndi u la ïoh khwai ïa ka (Li Dakha), la ong ba nangta napoh Thwai, ki la ïohsngew ïa ki kyntien kiba ong “map ïa nga Ryndi, ba nga khlem kren eiei wat shikyntien ïa phi shwa ba ngan mih na ïing ban leit ngam biang sha kane ka Thwai (Pool), nga da ieid eh ïa phi bad ïa ki khun, sngewbha leit phainoh sha ïing bad sumar bha ïa ki khun kiba ngi la kha, ki ban long lashai la shisngi ki Syiem ki Kmai ka Sutnga, ki ban synshar ïa ka Hima kaba heh kaba ïar u pud u sam, kaba khlaiñbor bad ka Hima kaba la biangbor nadong shadong”.
Ka Parom ka ong ha kaba nongkong ka sngi kine ki khun jong u Ryndi bad ka Li Dakha kim don wat tang ka jaka rep jaka riang kaba biang ban rep ban riang, hynrei pat kham hadien la urlong ki ktien jong ka Li Dakha ha kaba u khun jong ka Li Dakha u long u Syiem uba nyngkong jong ka Hima Sutnga bad katba nangïaid ka por na ki khun ki ksiew jong u Ryndi bad ka Li Dakha. ki kiew sha ka jinglong Syiem ym tang ïa ka Hima Sutnga, hynrei ïa ka Ri Khat-ar Doloi hi baroh kawei
Haba shim na ka Parom khanatang (Story but not History) la ong ba ha kaba nyngkong ka sngi ka Ri Khat-ar Doloi lane ka Ri Jaiñtia kam don Syiem. Hynrei na ka jingïakhajia pud Elaka, kawei ka Elaka bad kawei pat, kito ki Elaka kiba don jingiakhajia kim lah ban shu iarai tang para ma ki (First and Second Party bad la donkam ïa ka kynhun kaba ïengpdeng (third party). Ki longshwa manshwa katno ki long ki briew kiba stad bad kiba shemphang ban pynïasuk ïa ka jingïakhajia jong ki da ka kynhun (Party) kaba ïengpdeng (Third Party). Ha kane ka jingwad buit wad lad ki la poi jingmut ba ka kynhun kaba long pdeng ka long tang ki briew na ka longïing longsem jong u Ryndi bad ka Li Dakha.
Kat kum ka Parom la ong ba u Ryndi u long u khun ba marwei jong ki kmie ki kpa. Haba shim na ka jinglong jingman jong ka jaitbynriew kaba shim jait na ka kmie (Matrilineal system) la niew ïa u, u long u briew uba la duhjait lane u wa da “WIAR YUNG” ong ki Pnar (Ryndi was the last line with no Sisters and Brothers and according to the Matrilineal System he was no longer exist).
U Ryndi, uba ym biang wat tang ka jaka rep jaka riang, hynrei ban pynurlong ïa ki kyntien jong ka Li Dakha (Li Dohkha) ba ki khun jong ka bad u Ryndi kin sa long ki Syiem, na ka jingbym don hima eiei da ka jingwan pynïasoh kiwei kiwei ki Elaka Doloi jong ka Ri khat-ar Doloi, ki pynlong kawei ka Hima bah bad ban synshar ïa kane ka Hima bah la donkam ban don da u Syiem bad u Syiem u dei ban long u briew uba ïengpdeng uba ym don ka jingshah shiliang shano shano ruh bad ban ïoh ïa kum uta u briew dei satang na ka longïing longsem jong u Ryndi bad ka Li Dakha (ka Li Dohkha) ong shuh shuh ka Parom. Ka Parom ka ong ba ki khun ki ksiew jong u Ryndi bad ka Li Dohkha katba nangïaid ka por na ka jinglong syiem, Syiem Sutnga sha ka jinglong Syiem Jaiñtia kumba la ïathuh da ki Phareng (British) kiba synshar ïa ka Ri Khat-ar Doloi ( Lands of the Twelve Chieftans Country) kaba kham ïatip mynta kum ka Ri Jaiñtia bad ïa u Ryndi bad ïa ka Li Dakha (Li Dohkha) kum ki Nongkha Syiem Sutnga.
Ïa kumba long mynta ym sngewbna shuh ba dang don uta u Syiem Sutnga (Sutnga King) lane ïa kita ki Syiem Jaiñtia (Jaiñtia Kings), kiba synshar donbor ha shwa ka jingsynshar ki Phareng.
Katno tylli ki kur/jait ki mih na ka Li dohkha
Katno ngut ki khun ka Li dohkha,ngi tip ka don 5ngut ki khun baroh tang ka ba khatduh shaei ka poi mynta bd ka roi ha ka jait aiu mar ngm tip shai iaka