Leba Lamin & Nangkyntiew S. Warjri
Kaei ka EIA. Khyndiat shaphang jong ka kum ka jinglamphrang.
Ka Environmental Impact Assessment (EIA 2020) kadei kata ka Ain kaba la wanrah da ka sorkar India ha kaba iadei bad ka Kam mariang, bad kane ka draft thymmai Jong kane ka Ain Kan Weng noh ia kita ki Jing pynskhem kum ka public hearing, ka public consultation khamtam ia ki trai jaka bad kumjuh ruh ia ki states, kamut ba ki Shu Leh Bor bad thombor ia kaei kaba ki kwah kata kadei ka jingthmu Jong kito ki briew kiba wanrah bad kiba kwah ban pynlong Ain ia kane ka EIA 2020.
Ka Environmental Impact Assesment notification 2020 mynta pat ka dei tang ka draft ban pynlong ain ia ka, ka hap ban iaid lyngba ka parliament jong ka Ri India kata kaba mut ka hap ban ioh iaka jingmynjur na baroh artylli ki ingdorbar jong ka parliament kata, ka Lok Sabha bad ka Rajya Sabha.
Kane ka EIA notification 2020 ka long ka bym shai bad ym sngewthuh bha hato ka dei kata ka ain ka ban pynbha ne pynsniew iaka mariang? bad hato kane ka draft thymmai jong ka EIA notification 2020 kan pynjyrngam ia ka mariang da kaba ka pynshlur ia ki paidbah jong ka Ri ban thung dieng ne kan pynsniew iaka mariang da kaban pynkhyllem ia ki dieng ki siej bad khlong ia ki marpoh khyndew kat kaba don khlem pyrkhat shuh ia ka lawei ka ban sa wan!.
Ka jingktah bad ka jingma jong ka Draft EIA notification 2020.
Katkum ka draft thymmai jong ka Environmental Impact Assesment notification 2020 lada uno uno uba pyrshah ia ka jingthmu jong ka sorkar katkum ka EIA 2020, ka sorkar kan kem bad pyngngat ia ki ha ki kyndon ain bad ka lah ban file Sou Moto ia kino kino ki nongpynkhein(Violators) ia kane ka ain.
Kito kiba ka sorkar ka khein ba kidei ki nongpyrshah iaka jingthmu jong ka kan khein ia ki ba ki dei ki nongpynthut ia ka roi ka par ha ka ri. Hynrei ngi iohi ba ka jingeh kaba khraw kaba la khang lynti ia ngi bad khamtam eh ia kito ki stake holders lane ki trai jaka-puta ba kim don hok shuh wat tang ban kren ne pynpaw iaka sur ka jong ki, bad shuh shuh ngi iohi ba naduh ka public hearing, public consultation bad ka public complaint ba kim lah shuh ban pynsawa ia ka sur jong ki paidbah ne ban shim ia ka rai ban pyrshah ia kaei kaei kaba kim sngewiahap ne sngewtynnad ia ka jingthmu ne ka jingleh jong ka sorkar. Ia kane la dep thoh shai haka page kaba 29 jong ka Draft thymmai jong ka EIA 2020. Bad nalor kata ngi iohi ruh ba ka don ka jingiapher hapdeng ka EIA 2006 bad ka EIA 2020 ba ka response period katkum ka notification 2006 ba ka public notification project jong ka EIA 2006 ka dei 30 sngi katba ka EIA 2020 pat ka public response ka lah pynduna noh na ka 30 sngi shaduh sha ka 20 sngi. Kane ka long ruh kum ka jingshim kabu khamtam ha kum kane ka por jong ka khlam covid-19 ba ki briew kim lah ban mih shabar ne ban ialum paidbah namar ki tieng ioh ba une u khlam covid-19 un ioh ban ktah iaka koit ka khiah jong ki. Kane ka dei ka daw ba kumno ka sorkar ka pyrkhat ba kat ki briew khamtam kiba na ki shnong kyndong ki dei ban sngewthuh bad ki dei ban ioh ka jingpynshai ha shuwa ba kin pyntrei kam ia kano kano ka project khamtam ki National project. Bad kumno ki breiw ki lah ban register iaka complaint jong ki tang hapoh ka 20 sngi? Bad kumno kin pyrkhat iaka lawei bad ka pateng ka ban sa wan. Kane ka dei ka jingleh donbor bad thombor jong ka sorkar ia ka hok longtrai man trai jong ngi. Ka EIA 2020 ka kdew ruh ba kano kano ka project khlem ka environment clearance(E.C) kan bteng bad iaid beit sha khmat ban pyntrei ia kano kano ka project. Ka E.C kan sa peit bad bishar hadien ia kiei kiei baroh bad phah siew ruh ia ka kuna (fine) ha ka dor kaba rit katkum ka jingpynjulor ha ka por ba trei ia ka project. Bad ha kajuh ka por ruh kumno ba kane ka Environmental Impact Assessment bad katno ngut ki mynsiem bad ki jingim briew ka buh ha ki jingma kim patiaw ne pyrkhat ia kata. Kane Kan ktah bha khamtam ia kito ki briew kiba sah ha kato ka jaka lane kiba sah hajan ka to ka jaka ba don ki mar poh khyndew kum U Uranium, dewiong, petrol bad kumta ter ter. Khnang ban iashai paidbah naduh na sor shaduh nongkyndong ka dei ka kamram jong ngi iwei pa iwei ban pynshai paidbah bad khamtam sha kito ki jaka nongkyndong ba kin ia shai bad ban sngewthuh kaei kane ka EIA 2020 bad kaei ka jingktah na kane ka jingthmu ka jong ka? Katkum ka Report ba la ioh lum jingtip ki don kumba haduh 12 tylli ki jylla kiba hap hapoh ki Indians Himalayas.
Kumba haduh 80 million ki im bad shaniah ha ka mariang, ki im da ka rep ka riang bad ban pyndap iala ka iing ka sem. Lada kane ka draft thymmai jong ka EIA 2020 kan ioh ban long ain ka jingjot ka lah wan lypa. Kane kan ktah ia ka mei mariang bad kumjuh ruh ia ki jaid jingthaw kiba ym tang ia ngi Ki briew hynrei kan ktah ruh wat ia ki mrad ki mreng, ki syntiew ki skud bad bun ki jingthung jingtep. Ki samla bad kumjuh ruh kito kiba trei ha ki kam pynneh mariang ki la sngew bynniaw bad khih khuslai jingmut namar ba ki tieng ioh ba kane ka EIA 2020 kan long ain ha kine ki sngi ki ban wan. Kane ka EIA 2020 kan ym ktah tang ia kawei ne ar ki jylla hynrei iaka Ri hi baroh kawei bad kumjuh ruh iaka pyrthei bad khamtam eh ia ka Ri Khasi jong ngi.
Haba ngi phai sha ka Ri Khasi ka jong ngi, ngi tip ba ka Ri Khasi kadei ka Ri kaba khampher na kiwei pat ki jylla la ka dei hapoh ka ri India ne ha ka pyrthei hi baroh kawei. Ka jingiapher naduh ka riti ka dustur bad ki riti bat khyndew bat shyiap, takadaw ngi long kiba kham pher na kiwei ki jaidbynriew ha ri India.
Ka jingma kaba la ap lypa iaka jylla ka jong ngi ka long ba lada kane ka EIA 2020 ka ioh ban long ain ka sorkar India kan sa wan leh donbor ne thombor ia ka hok longtrai jong ngi khamtam iaka khyndew ka shyiap ka jong ngi. Namar ka jylla jong ngi kadei ka jylla ka riewspah ha kaba iadei bad ka jingdon ki mar poh khyndew naduh u dewiong, u Mawshun, Mawlein bad kiwei kiwei khamtam lei lei u Uranium. Katkum kane ka EIA 2020, ka sorkar ka lah ban leh da ka bor halor ka khyndew ka syiap jong ngi, kamut ba ia kito ki marpoh khyndew kiba don ha ki jaka ki puta jong ngi hadien baka sorkar ka la lah ban pyndep ban leh iaka survey lada ka lap ne shem ia kita kiba ka donkam, kan sa tih bad khlong da ka bor, kane ka jingleh ka sorkar lyngba kane ka EIA 2020 ka pyni ba ngi ki trai jaka kiba long ki trai iaka khyndew ka shyiap ngi long tang kum ki mraw ha la ka jong ka ri.
Kane kan pynsniew dur noh ruh wat ia ki riti ki dustur ka jong ngi bad khamtam, kan pynsniew dur ia kane ka Ri kaba ieit ba thoin ka ri kaba la ioh laidluid da ka jingia um snam ki longshwa manshwa jong ngi. Kaba ma shuh shuh ka long ba ngi iohi ba na ka por sha ka por ba ka sorkar pdeng ka don ka jingthmu barieh( Hidden agenda) ban tih ia u Uranium bad lada kane ka EIA 2020 kan long ain, kata ki lah ruh wat ban tih ia u Uranium na kane ka Ri baieit jong ngi da kaba leh bor bad thombor da kane ka ain ia ki jaka ki puta ki jong ngi, kan dei ka jingjot kaba khraw bad kan pynjot syndon ia kane ka ri baieit jong ngi ym tang u Uranium hynrei ki marpoh khyndew kiba don ha kane ka ri jong ngi la ki long kiba ngi la tip ne kiba ngim pat tip ruh. Lada ki leh da ka bor kumta, kane kan long kum ka khlam ka ban pyntroin bad pynduh pyndam noh iaka jaidbynriew. Nalor kata, ka mei mariang naduh ki khlaw ki btap kin sa jot bad duh lut naduh ki mrad ki mreng, ki sim ki doh kin sa jah rngai noh, bad ki um ki wah, ki kshaid ki thwei kiba itynnad kin sa rngad bad jah noh bad kane kan long ka jingeh kaba ngi kum ka jaidbynriew ngin sa ioh ban mad lada kane ka EIA 2020 kan trei kam. Kane ka EIA 2020 ka long kaba shyrkhei haduh katta katta, kadei kata ka ain kaba iuhroit ia ka hok longtrai u paidbah ba bun ba lang khamtam ia ngi ki jaidbynriew rit paid.
Ka jylla jong ngi ka riewspah bha ha ka liang ka kam jngohkai pyrthei, lada pynjulor lut ia ki khlaw ki btap kane kan sa pynduh noh iaka jingitynnad jong ka jylla bad kumba ngi tip ba ka tourism kadei kawei na ki ba ai jingmyntoi ia ki khun samla ha ka ai kam ai jam bad kumjuh ruh ka sorkar jylla ka ioh khajna(revenue) kaba heh na kane ka kam jngohkai pyrthei. Te lada kane ka EIA 2020 kan long ain ka sorkar jylla ruh kan mad iaka jingduhnong kaba khraw bad ka jingduh kam bad ka jingkyrduh kam ki khun samla ruh kan nang kham jur. Ym dei tang kata ki paidbah kiba bun kiba im kamai da ka rep ka riang ruh kin mad ia shibun ki jingeh khamtam lei iaka pateng ka ban sa wan.
Katkum ka EIA 2020, ka pyni ba ka sorkar kam burom ia u ba duk ba suk hynrei ka burom ia kiba riewspah bad kiba donbor namar ka sngap iaka sur u ba riewspah ym iaka sur uba duk. Ka sorkar ka wanrah da ki company kiba heh na kylleng ki ri jong ka pyrthei ban wan kjit iaka spah ka phew kaba don ha kane ka ri ka jong ngi, kum ha ka por jong ka sorkar phareng bad kin sa ieh ia ngi sa tang ka shynrong. Kine ki company kin pynbiej da kaba kin ai kam ai jam ia ki khun samla jong ka ri hynrei kine ki company ki long thik kum ki kruin ba bam napoh napoh ban pynjot ia ka ri ka jong ngi.
Kaba sah mynta ka long ba ngi hap ban ieng rangbah ban ia tylli da kawei ka sur ban pyrshah tyngeh katba kane ka ain kaba dang dei tang ka draft. Lada ngim kren mynta katba dang don ka por kam myntoi ia ngi ba ngin kren da la dep ka kam. Kane ka dei ka kamram jong ngi iwei pa iwei ban pynsngewthuh paidbah ha kylleng ka Ri Khasi naduh sor shaduh nongkyndong, ngi dei ban kynmaw ba ngim dei ban shim sting ia kane. Kane ka dei ka kam iap ka kam im jong ka jaidbynriew. Kane ka long kaba donkam ba man uwei pa uwei u dei ban tip bad sngewthuh ia kane ka jingma ka ban sa wan hiar thma ia ngi, kumta ngi dei ban long kiba la pynkhreh. Kane ka long ruh ka jingpynkynmaw ba katba ngi dang ioh ban long trai halor ka khyndew ka shyiap jong ngi kata ka mut ba ka jaidbynriew ka dang im, bad lada ngi duh noh ia ka jinglong trai ia ka khyndew, ngi la duh noh ia ka Ri. Lada ngi la duh noh iaka jinglong trai halor khyndew ka shyiap , ngi long satang ki nong shongwai ha la ka jong ka khyndew ka shyiap, ka long thik kumba ngi shongwai ha ka iing jongno re jongno hapoh ka jingkhmih bad ka jingpyniaid ka jong ki bad ki lah ruh ban beh ia ngi ha kano kano ka por katba ki sngewmon.
Namarkata, ha shwa ba ngin long tang kum ki nongshongwai ha la ka jong ka khyndew ka shyiap ne ka ri ngi dei ban leh eiei mynta katba ym pat dier ka por. Namarkata, ngi dei ban kylli, pan jingpynshai naka sorkar pdeng bad ban pyrshah ruh lada kam sngap ia ki jingkren ne ki jingdawa ki jong ngi shaphang kane ka Draft EIA 2020, lymda kumta ngin hap ban pynkhreh ban ia shem ia ki jingeh ki ban sa wan ban jia ha ka lashai la shi sngi!.
Kumta na ka liang jong ngi, ngim lah ban batai lut ia ki jingthoh jong kane ka Draft EIA 2020 notification. Kumta, ngi kyrpad ia phi ki paidbah nongpule baieit ban sngewbha ban shim khia ha ka ban pule shaphang kane ka ain khnang ba ngin ia sngewthuh shai ia ka jingmut jong ka. Kane ka dei ban phriang ym tang ha ka ri khasi hynrei kadei ban saphriang ruh ha baroh kawei ka ri khnang ba ngin lah ban ieng pyrshah bad ban ialeh tyngeh ban ym ailad da lei lei ruh em ba kane ka Draft EIA 2020 kan long ka aiñ.
Phi don ban ong eiei?