Dr. Dondor Giri Nongkhlaw
Geomorphologist
Kano kano ka jingleh ki riewhyndai barobor dei kaba da don jingmut. Kim ju leh thurmur ïa kano kano ka kam, ki da kheiñ da woh bad ki da leh kyrpang shibun eh la ka dei ha ka rep, ka lehniam ne ha ki kam sngewbha kum ha ka shad, ka ïasiatthong bad ka beh mrad ne ha kiwei kiwei pat ki kam. Kham bunsien hi ïa kine baroh ki kam jong u bynriew la hikai, la rai bad la batai da ki jingtreikam bad jinglong ka mariang ha ki saw aïom.
Ha kaba ïadei bad ka kheiñ por bad kheiñ snem ki menkulong ki pynshong nongrim halor ki kamjingkam (activities) u bynriew ba kynthup ïa 1. ka rep ha lum, 2. ka bih bad syrdep ïing, 3. ka thep mawbah ka shad ka phur, 4. u mawbynna Mawsngi bad ha 5. ka kamjingkam (activities) ka mariang ha u lum Kyntonsngi.
- ka rep ha lum: ha ka rep lum, ka jingpynkhreh ha kaba ïadei bad ka rep ha lum ka sdang naduh u bnai Nohprah ynda la poi lut u kba ha ïing. Ha ka rep pynthor te ka jingpynkhreh ka sdang ha kaba sdang u nai lyïur nai slap. Ha ka rep ha lum, ha u Nohprah ki rangbah ki ngor ïa ki kliar dieng, ki syllad ïa ki tnad dieng bad ki khet ki pom ïa ki dieng bym idonkam ba la pyut ne ïap rynïeng. Nangta ki sa puh kylla stong ban rkhiang katba ki kynthei pat ki daiñ sboh ha ki liewsboh ba la jran um. Ha ka taïew nyngkong bad ba ar jong u Kyllalyngkot ki lum ki lang lut ïa ki ñiut ki ñier, ki synrum bad ki pom lyngkot bad rit ïa baroh ki dieng ba la ngor, la syllad la khet bad ki siang nur ïa ki bad nalor pat ki ban ne tap pyrdet da ki stong ba la soi ba la pynrkhiang naduh u Nohprah, ïa kane ki ong ‘ka kyntem bun’. Ha ka taïew ba lai u Kyllalyngkot pat ki thang bha ïa baroh kine ki kyntem ba la tei da ki synrum, ñiut bad stong haduh ban da kylla dpei da kaba shim kabu ïa ka jingbeh ka Erlum (katabatic wind) bad ïa kane ki khot ka thangbun, hynrei ïa ka thang stong ba la thang pyllun kum ka dabor pyrdet pat la tip kum ka thangkhyllip. Ïa kane ka bun bad ka khyllip ba la dep thang ki ieh haduh kumba san sngi ban daitthah bad ki sa pynwandur bha pat ïa ki nur bad ki sa noh symbai pat ha ka taïew nyngkong jong u Rymphang. Shisien ba ki nongrep ki la dep noh symbai ki kheiñ ba la kham dep kam, haoid ka thiew ñiut, sara bad ai khyndew, pynïap khñiang ka bud hadien da la speh la heh ki jynthung.
ii. ka bih ka syrdep ïing: hadien ba la dep bet bad noh symbai ha ki jaka rep, ha ka taïew ba ar jong u Rymphang, ka kam kaba bud dei ka kambih (repair) ne syrdep ïing. Ki ïing wat la ki dei ki ïingtrep ba la shna da ki dieng ki siej bad skum ki long ki jaka ba ai jaka jah thait, jaka rieh bad ïada ïa ki na u slap, ka lyer bad ka sngi. Kumta shwa ban wan u bnai Ïaïong, u bnai bajur lyer ki ïaleh ban sop traw, rshiang ne tynriew ban pynthymmai bad pynskhem ïa ki tnum ïing, ïa ki tynrah kper bad pynkhuid ka sharud ka shakiar bad tynrai siej ba kin nym kem ding da ka jingïakyrshut para siej da ka jingkhynñiun ka lyer ban lait na ka kem ding ki ïing, ban shngaiñ ka shnong ka thaw namar ba u bnai babud u nai Ïaïong u dei u bnai babeh jur ka erïong erngit. Dei na ka daw ka jingjur lyer palat ba bun ki riewhyndai kim ju thaw ïing thaw sem ha u Ïaïong bad kim ju ïoh rung ïing thymmai hi ruh ha une u bnai. Haba pynmih ïing ïa ki khun ne thaw ïing thymmai ruh ki ju sdang shna ju sdang thaw thymmai bad pyndep hapoh u bnai Rymphang bad ki dieng shna ïng ban pyndonkam dei kiba la pom la pynbiang naduh u bnai Nohprah.
iii. ka thep shyieng: ynda la dep ka rep ha lum bad hadien ba la bih la syrdep bad pynskhem pynthymmai ïing ki phai pat sha ka lehniam. Kane ka lehniam ka long kata kaba ki ong ‘ka kynrong shyieng’ ne ‘ka pynpoi mawbah’. Kat bym pat pynkhuid ïa ki shyieng na ki mawkynroh mawshyieng kat bym pat pynpoi shyieng ha u mawbah ki kheiñ bym pat dep lut ki kam. Kumta ki ïaleh ban pynpoi shyieng ha ka taïew banyngkong bad baar jong u Lber bad ha kine ki por ki ïoh ruh ban sieh mawbynna kum ki mawlum bad ki mawkhunkha. Kane ka sieh mawbynna la leh tang ha u bnai Lber namarba ki thning pathaw bamynshem snem u la paka jingeh jingjwat ha ka jingshohthah ka tlang ban ring maw naba ym ju lah ban pyndonkam ïa ki thning pathaw da la palat snem ka rta jong u, u shroiñ bad lkhai noh. Kim ju ring maw da jyntang pathaw bym pat shoh thah.
Hangne sngew donkam ban ong ba ka rep bad ka ïing dei ki jingpynbiang na bynta ka met, katba ka lehniam kum ka thep mawbah dei ka jingpynbiang ïa ka mynsiem. Ym baroh ki kur ki thep mawbah ha kajuh ka snem, don ki kur ba la pyndep myn ha ki snem ba la dep bad don ki ban sa thep ha ki snem ban wan. Ka thep mawbah ka jia shisien lano re.
Kumne tyllun ki sngi ki por jong ki riewhyndai bad ka aïom bakmen eh jong ki dei ka pyrem. Ka pyrem ka dei ka aïom ba ki jingim, khamtam ki jynthung ki mih thymmai mar ïapyrsad ka ‘erpyrhaw ha ka taïew baar jong u bnai Rymphang. Nangta ka pyrem ka dei ka aïom babun ki mrad kum ki skei ki punkhun, ki jakoid bad ki dohkha ki jei pylleng. Ha u Lber jong ka pyrem ki jynthung ka mariang ba la shah pynïap tyrkhong ha ka jingdaitthah ka tlang ki la sdang khie im pat bad ki jynrep ki jynthung ne ki symbai ki rnai ba la btep da ki nongrep shapoh khyndew ha u bnai Rymphang ki la sdang ban khie lung. Kumjuh ruh ki sim ki doh, ki dohkha dohpnat ki sdang ban jei ha ka bakut artad une u bnai Rymphang. Kiei kiei baroh ha ka mariang ki long thymmai lut ha ka aïom pyrem, kumta lah ban ong ba ka aïom pyrem ka long ka aïom ba kiei kiei baroh ha ka mariang ki long thymmai.
Ka mariang, namarkata, kam ju pep ban pynthymmai ïalade man ka snem ha u bnai Lber. Ki riewhyndai ruh ki ïatuid lang bad pdiang ïa ka jinghikai ka mariang ba kumta ki kheiñ bad ñiew ba u Lber u dei u bnai banyngkong jong u snem thymmai. Dei na kane ka jingpynthymmai ka mariang ha u bnai Lber ba ki riewhyndai ki ïoh ka jingmut ban pynthymmai bad pynskhem ïa ka tnum ïing ne sop tynriew thymmai bad pynskhem ïa ki tynrah kper bad ban pynkhuid lut ïa ka basah na ki mawshyieng mawkynroh. Kane ka pyni ba ki riewhyndai ki ïatuid lang bad ki bor ka mariang, peit kumba ngi ïohi ha kaba pynphai khmat ïa ki ïing sha mihngi ne shatei lam mihngi, ka thang bun ka thang khyllip ha ka kam rep bad ha kiwei ki jingleh, ki riewhyndai kim ju ïaleh pyrshah ïa ki bor ka mariang hynrei ki ïatuid lang bad ka.
Da la dep kine baroh, kata ki kam rep kam riang, ka pynthymmai ïing bad ka pynpoi shyieng ïa kiba la ïap, ki sa ïoh por, ha ka dier pyrem, ban leit tong doh leit shoh doh kum ha Umïam. I Meikha jongnga, I Lady Giri Syiem, I ba la khlad ha u snem 1986 ha ka rta ba 96 snem, I ïathuh ba I la dap 7 snem eiei ka rta ha u jumai bah 1897, I ju kynmaw myllung ïa ki por khynnah samla bad I ju ïathuh ba mar tang ïadep kam rep kam riang bad ki jinglehniam ju don ka pyrta shnong naduh Madanrting shaduh Mawlai ban ïaleit shohdoh leit tongdoh sha Umïam-Khwan. Nangta ha Ri War don ka tongdoh kaba ki ong ka nohjar ha ka Wah Umïew – Bakra ha kaba ki Shala ki ju leh man ka pyrem. Ka por dier pyrem ka dei ruh ka por ban leit shikar bad kaba kmen eh ka long sa ka lehniam hima bad ka shad ka kmen ha ki lympung ha ka riam ka beit baphyrnai, bathymmai ban ainguh ïa u Trai Nongthaw na ka bynta ki jingkyrkhu jong U baroh kiba long ka dak ba pdiang ruh ïa u snem thymmai. Kumta ngi shem ba ki menkulong ki kheiñ sdang bnai thymmai bad snem thymmai mar ïasdang ka pyrem.
iv. u Mawsngi:. Ïa ka rukom kheiñ por ki riewhyndai lah ban shem ha Twahlongwa, ka shnongjah (ghost village) ba don sepngi na Weiloi ha ka lynti ïaidkjat hyndai na Weiloi sha Mawsynram. Ha kane ka shnongjah don ki mawbynna ba la khot ki Mawsngi. Ym shym la tip pat balei ba la shtah dur sngi bad balei la pynïeng ïa kine ki mawbynna bad balei la khot Mawsngi. Ha u mawbynna ba hapdeng don ka jingshtah dur kaba ki briew sha kito ki thaiñ ki ong ba dei ka dur jong ka sngi bad ïa u lum ba don kine ki maw la khot u Lum Mawsngi.
Ha une u mawbynna pdeng don artylli ki jylli, ka jylli rit bad jylli heh. Ka jylli rit ka don hapoh ka jylli heh. Na ka jylli rit la kynjat khadphra tylli ki diengbom (spokes) sha ka jylli baheh, ym shym tip ïa ka jingmut kine ki jylli bad ki diengbom namarba ki syrïiem ïa ka shaka kali kulai, ka lah ban long ba kine ki khadphra tylli ki diengbom dei ki ‘tidew kheiñ por (hour hands).
Ha ka jaidbynriew jongngi ki dakñiew (numbers) kiba ju kham kynmaw pyndonkam dei ki dakñiew iwei, lai, saw, san, hynñiew, khyndai, khadar, khadsaw bad laiphew katba ïa u dakñiew khadphra ym ju kynmaw ba ki riewhyndai kin pyndonkam. Hynrei la ïohi khadphra diengbom ha u Mawsngi bad kane ka la pynshaïong ïa kat kiba ïohi. Namarba don khadphra tylli ki diengbom bad artylli ki jylli kumta da ngi khapynroi (multiply) da khadphra sien la ar ka long laiphewhynriew. Kane lehse ka lah ban thew ba ha uwei u diengbom don shiphew bniat khyllit (gear pinions) bad lada ka long kumta ka pyni ba shiphew sien la laiphew hynriew (10 x 36) ka long laispah hynriewphew (360). Kane ka laispah hynriewphew (360) ka ïahap bad ka kyïan jingkheiñ (mathematical sciences) ha kaba la batai pynshisha ba ka dei ka jingkheiñ jong ka jylli kaba ki ong ‘a circle has 360 degrees’ lane ka jylli ka don 360 knap.
Ha ka rukom kheiñ por ka juk mynta ki shim bad pdiang ba 24 kynta ka long shisngi pura bad ka don 1440 minit kaba mut don 60 minit shikynta. Ha ka rukom kheiñ por ki riewhyndai imat ka dei 36 kynta ha ka shisngi, kaba lah ban mut ba don 40 syit ne minute ha ka shikynta. Nalor kane ym lah shuh ban ïoh jingshai ne jingbatai shaphang kine ki khadphra diengbom.
Lane ha kiwei ki rukom batai ka long ba lada ha ka miet pyllun bnai banyngkong jong u Lber ka por mynsngi khadar kynta ka ïaryngkat bad ka por mynmiet khadar kynta kaba long arphewsaw kynta katkum ka rukom kheiñ por salonsar ka juk mynta, kumta ruh lah ban ong ba ka dur u Mawsngi ka pyni ba ka rukom kheiñ por ki Khasi hyndai bah ka lah ban long laiphew hynriew kynta kaba kdew ïa ka khadphra kynta mynsngi bad khadphra kynta mynmiet. Kane ka shu long tang ka jingbatai na sla, donkam ban nangïaiwad shaphang kane. Tangba kawei kaba shai ka long ba kine ki Mawsngi ki dei ki maw kheiñ por kaba mut ba ïa kine ki mawbynna la pyndonkam kum ka baje kaba lah ban long ba ki Khasi hyndai ki don laiphew hynriew kynta shisngi.
v. u Kyntonsngi: La khot Kyntonsngi dei namarba ki kjatsngi (sun rays) ha ka por shiteng sngi ki ïeng sawar beit beit ha khlieh une u lum. Kane ka noh sawar ki kjatsngi ha u Kynton Sngi ka jia hadien ka miet pyllun bnai bad la shem ba ka wanrah ïa ka jingïaryngkat por mar katjuh hapdeng ka miet bad ka mynsngi, mar khadar kynta.
Shuwa ban jia ka ïeng sawar ki kjatsngi ha u Kynton Sngi la ïohi nyngkong shuwa ïa ka jingïeng sawar ka pyllun bnai ha ka por shiteng miet ha une ujuh u lum. Ki riewhyndai haba ki ïohi ïa kane ki kheiñ bad ñiew ba kane ka jingïeng sawar ka sngi por shiteng sngi bad ka jingïeng sawar u pyllun bnai ha une u lum ka ai ïa ka sngi banyngkong, ka ai ïa u bnai banyngkong bad ïa ka aïom banyngkong eh jong ka snem. Ïa kane ki kheiñ na ka daw ba ka sngi bad ka miet ki ïaryngkat por. Phin shem bad sngewthuh lada phi smat ban shang lum shang wah.
Kane ka ïeng sawar ki kjatsngi ha ka por shiteng sngi bad ka ïeng sawar ka pyllun bnai ha ka por shiteng miet ha une ujuh u lum ka long ka jingjia ba mih na ka shad pyllon ka pyrthei ha la ujong u peiba bad shad tawiar ïa ka sngi bad ka jia shisien man ka snem. Lyngba ki por haba ki riewhyndai ki ïohi ïa kane ka jingjia ki sa ïoh jingmut ban kheiñ snem. Dei na kane ba sa mih ka snepkheiñsnem (calendar) ki Khasi hyndai da kaba pynshong nongrim ha ka shat ki kjatsngi bad ka pyllun bnai ba ngi sa ïoh khadlai tylli ki bnai ha ka shisnem. Ïa u bnai uba khadlai ki ong u Naishonglad bad u don arphew khyndai sngi. La khot Naishonglad namarba shong tam shisngi. Kane ka rukom kheiñ kam ju bakla naba ka ïahap bad ka pun ka kha ki kynthei ha kaba ki riewhyndai ki ju ong ‘kha dapbnai pura’ kaba ki kheiñ arspah phraphew sngi (280) bad ka long biologically correct. Na kane ka jingnep khmat bad jingpyrman ki longshuwa kumta ngi sa ïoh laispah hynriewphew san sngi, khadlai bnai bad ki saw aïom ha ka shisnem.
Kawei kaba phylla ka long ba ka pyllun bnai ka ïeng sawar shiteng miet halor u lum Kynton Sngi. Bad ha ka sngi babud, ki kjatsngi ki noh sawar por shiteng sngi halor u Kynton Sngi. Kane ka shat pyllun bnai bad ka shat kjatsngi ha ujuh u lum kam ju jia ha kiwei ki aïom, kam ju jia ha kiwei ki lum, ka jia tang ha u bnai Lber jong ka pyrem bad tang ha u Kynton Sngi.
Kumta, kumba la pyni la shem ba ka pynïeng mawbynna bad ka kheiñpor kheiñ snem ki riewhyndai ka sdang barobor ha ka aïom pyrem bad ïa kane la sakhi da ki kamjingkam (activities) ki riewhyndai, da ki mawsngi kaba pynpaw ba ki mawbynna ki don ruh ka jingïasnoh bad ka kheiñ por.
Mynta ngim tip ha kano ka rukom ba ki riewhyndai ki kheiñ snem bad kumno ki kheiñ por. Hynrei kawei ka long ba ngim lah ban len ba ka la don teng ka rukom kheiñ snem bad kheiñ por ha ki riewhyndai ïa kaba ngi longdien ngi donkam ban nangwad jingtip shuh shuh. Ha kaba ïadei bad ka aiwai lum rep ki nongkyndong ki ju ai wai snem da kaba kheiñ na ka rta I khyllung. Bad ha ka pun ka kha ki tip ba ïa I khyllung ju kha da la dap shiphew bnai pura lane arspah phraphew sngi pura.
Ha ki por hyndai, wat haduh ki snem 1940 shaneng, ka lehniam hima, kum ka nguh Lei Shillong, ka Pomblang Syiem ha Smit bad ki shad ha kylleng ka ri, ki ju pynlong ha ka taïew khadduh jong u Lber jong ka pyrem ynda la dep kam rep kam riang ha lum, kam ïing kam sem, ka pynpoi shyieng ka lehniam bad ka phur ka siang jong ki kur baroh. Namarkata, ngi lah ban ong da ka baskhem ba u snem thymmai jong ka jaidbynriew, da haba phaidien bad bishar shaphang ka rep, ka niam, ka jinglong bad jingtreikam bad jingthymmai ka mariang, u sdang barobor ha u bnai Lber bad ïa kane ka jingkam la pynshisha sa da u Kynton sngi bad u Mawsngi bad phi lah ban tip shuh shuh da phi shang bad da phi dei u nongrep uba dang bud ïa la ka niamkur bad ruh da phi ïoh ban shong ïakren ïapurkhana bad ki riewtymmen kiba rep kiba tip.
Phi don ban ong eiei?