
Da u Bah Philip Marwein
Kawei na ki shnong na pawnam bha jong ka Jaintia Hills, khlem pep, ka dei ka Nartiang kaba don kumba 11.8 km na Ummulong lane kumba 26 km na sor Jowai.
Kane ka shnong ka paw bha ym tang ha ka Jaintia Hills hynrei ha ka jylla bad ha ri India namarba jan manla ka sngi, bun ki nongwanshang kylleng ka ri India ki wanpoi ha kane ka shnong ban khmih ia ka kper ki Mawbynna ha Iew Nartiang bad ia ka Durga Temple ba la tei bun spah snem ha sharing jong kane ka shnong. Ym ba kane ka shnong ka la rim bha hynrei, lehse, kawei na kiba la rim tam hapoh Jaintia Hills bad ki riew tymmen kiba dang im mynta ha kane ka shnong ruh kim tip satia la katno snem kane ka shnong ka la don. Nalorkata ym don jingthoh kaba shynna kaba pynsakhi ia ka snem ba la seng ia ka.
Mynta, kane ka shnong, wat la ka la rim bha ruh, ka dang don tang kumba 150 tnum iing, khlem khein shuh ia ka Moodop kaba la ioh la ka jong ka shnong. Ki nongshong shnong ki la don kumba 600 khlieh, ki shynrang kumba 260 ngut katba ki kynthei pat ki don kumba 340. Na kine ki nongshong dukan kumba 150 ngut, ki nongbylla sngi kumba 100 ngut, nongtrei sorkar kumba 50 ngut, ki nongrep kumba 50 ngut bad ki contractor kumba 10 ngut. Ki mar-rep kiba kongsan ki dei u kba, u sying bad u shynrai. U Wahehchnong lane u Rangbahshnong u dei u Ma Mom Phalangki bad u Secretary u dei u bah Sotti Swer. Ha ka ioh ka kot ka Nartiang ka kham khlain ia ka Moodop.

Ka shnong Moodop, kaba dei shnong lang mynshuwa bad ka Nartiang, mynta ka la dei la ka jong ka shnong. Ka don kumba 300 tnum iing bad kumba 1500 ngut ki khlieh briew. U Wahehchnong u dei u bah Dawio Dkhar bad u Secretary u dei u bah Adrasli Palei.
Kane ka shnong ka long dorbar shisien shisnem ha ka 26 tarik u January manla ka snem. Ha kane la iakren halor ka general report na u secretary ha kaba la kynthup ia ki jingtreikam ka dorbar baroh shisnem bad ki finance report na ki 4 kyntoit shnong. Ha shnong ki don ka L.P, ka U.P, ka S.S bad ka HSS. Ka shnong ka la ioh ia ki skhim MNREGS kum ka ring um rep, ker kynroh, surok shnong, pungsaitjain, pung tongum, shna painkhana, ki den umrep, thung diengsoh bad kiwei. Ki nongshongshnong ki la ioh tin tap iing, madan ialehkai, khaw Corona, ki la ioh ruh ki surok Kali bad ki la ioh ki skhim MLA bad MDC. Ka shnong ka la ioh Khaw rashon tista bha.
Bun na shnong kim don khyndew lajong bad ban rep bun ki shu wai ia khyndew jong kiwei. Bun ki samla ki shu leit bylla kylleng kylleng katba ioh, bun ki tnum iing baduk, bun kiba ioh skhim PMAY na Block; kiba duk bha ki don kumba 50 tnum iing tam, kiba don iing dewbilat ki don kumba 80 tam, kiba kham bun ki tap tin. Kham bun kiba khaii, kiba long doktor 1, Engineer 4 ngut, nonghikai kolej 1 bad nonghikai skul 60 ngut. Ki shnong kiba marjan bad ka Moodop ki dei ka Nongjngi, Mynsngat, Mookobeng bad ka Moorathud.
Lada phai biang sha ka shnong Nartiang, jingpawnam jong kane ka dei ba la pynlong ia ka kum ka Nongbah lyiur jong ka Hima Jaintiapur da u Syiem jong ka hi Hyundai da ka jingai jingmut jong u riew radbah Marphalangki , u khun jong ka Lity Bamon kaba la long kawei na ki shakri jong u Syiem Jaintiapur ha Sylhet (u Syiem ka Jaintia pyllun haduh ka District Sylhet baroh kawei).
U Syiem Jaintiapur ha kita ki por hyndai bah u dei hi u Syiem jong ka Hima Sutnga kaba la iar bha baroh ka Jaintia bad ka ba la iar haduh Sylhet District jong ka ri Bangladesh mynta. Ia ka nongbah jong hima Sutnga la pynkynriah noh na Sutnga sha Sylhet kaba dei ka nongbah da u Syiem Bortasain bad la khot noh ia ka hima, ka Jaintiapur. Ha kata ka por ha Sylhet District la don bun ki Jaintia kiba shongshnong bad ki rep ki riang, ia long iew bad iadie iathied. Na kiba bun ki daw, lehse, u Syiem ruh u la bud niam Hindu noh bad la thaw ia ka Temple Durga hajan ka iing Syiem hangthie ban duwai bad mane blei. Dei na kane ka daw, imat, u Syiem Jaintiapur u la hukum ban thaw ka Temple Durga ha Nartiang ruh mynba u la pynlong ia ka Nartiang ka Nongbah lyiur jong ka da kaba wanrah Lang ia ki Lyngdoh lehniam bad shakri Temple ha Nartiang. U Lyngdoh ne Pondit jong ka Temple Durga mynta ha Nartiang u dei u Oni Deshmukh ia u ba la ri bad sumar kum la u jong u Khun naduh dang 2 snem da u Uttam Deshmukh, u Pondit ba mynshuwa, u ba la khlad noh ha ka 1 tarik u Iaiong, 2018.
Katkum ka jingiathuh jong u Ma Moina Sing Phyllut, uwei na ki riewrangbah bad riewrim jong ka Nartiang, ia ka Iew Nartiang la pynkynriah sha them wat la ka la don ha sharing lum ba don mynta ka Temple Durga ha ka snem 1471 bad ka la sdang heh hadien ka jingwan shong pyngngad u Syiem Parvat Rai (1500- 1516). Ka shnong Nartiang ka la nang pawnam shuh shuh ha kita ki por mynshuwa da ka jingdon ka Iew. Ka Iew Nartiang ka la sdang roi bad heh ym tang ka jingpynshlur jong u Syiem Parvat hynrei da ka jingwanrah ia u Mawlyngkniap knia baheh na ka iew heh Mulong Raliang sha Iew Nartiang da u Marphalangki bad ka blei Raid Raliang imat ka la bud Lang bad u Mawniam sha iewniam Nartiang. Ka ka knia ka khriam ha ka blei Nartiang bad ka nguh ka dem ha ki longshuwa jong ka Nartiang kiba la seng ia ka iew ka hat ka la nang Khraw. Ka jingbuh ia ki mawbynna kynthei bad shynrang ki maw Niam bad maw sahnam ka la sdang shait shait da kaba pynshlur jong ka jingialam nuksa u Marphalangki, u radbah khlainbor jong ka Nartiang u ba la shah jied kyrpang ha u Syiem Jaintiapur kum u briew jong u Syiem ka hima.
La thung kyrpang ia uwei u mawbynna u ba heh bad u ba jrong tam ha iew Nartiang ban pynsah ia ka nam bad ka kyrteng jong u Marphalangki da ka jingialam u Doloi Jong ka ilaka Nartiang ryngkat ka jingiasngewthuh bad ka rai jong ki bakhraw, ki Basan, ki Pator, Sordar, Nongpyrda, Samarda, ki Ja, Sangot, Sohsla, Dan, Maji, Shutia, Dhulia bad kiwei lem bad ki khun ki hajar ka Nartiang. La rai ruh ban thung bad buh ia ki mawbynna shynrang bad kynthei jong ki kur Dhar, Dkhar, Lamare, Miaria, Pale, Symblai, Sari, Durga, Kynbiar, Niangso, Chitrai, Sumer, Maskut, Phyllut, Phalangki, Nongjied, Muthlong, Rakaid, Raliang, Rymbai, Suwer, Lor, Bareh, Chyrmang, War, Tlang, Laser, Byrmain, Challam, Ktung, Nongbah, Nongtdeh, Samenting, Lakhar, Maiang, Songmoid, Dhai, Lakhi, Nongpluh, Iadong, Tha, Ket, Wahskai, Bhoi, Phawa, Law bad Siangshai.
Nangta, katba rai u Doloi ryngkat ki bakhraw lem bad ki kongsan ki Lyngdoh knia jong ka hima ne Raid ki pynlong ia ka lehniam Pomblang ha iew Nartiang shisien San snem ne katba ki rai lang ki Khun ki hajar ka Nartiang. Ki blang ki dei ban long 6 tylli ki Langsohmoh lieh kiba la don reng bha. Ka don ka jinglut jingsep na ka bynta kane bad ki Khun ki hajar ki ianoh lang na ka bynta Kane. Na ka bynta kane ka jinglehniam kito ki kur ba buh mawbynna ha Iew Nartiang ruh ki tyrwa ka nguh ka dem sha ki longshuwa manshuwa jong ki ban roi ban pa bad ban koit ban khiah ki longkur longjait bad ban bha ban miat ryngkat ka jingroi ka iew ka hat. Ka sngi iew Nartiang ka dei ha ka Mulong kaba iahap bad ka sngi iew Mulong jong ka Raliang bad ka long shisien man ka phra sngi. Na ka bynta ban lum ia ka musur ha iew la buh 2 ngut ki Dan, 2 ngut ki Shutia bad 3 ngut ki Duhalia. Kine ki khrong da ka mar ba die ha iew ne da ka peisa lada ym long da ka mar bad kim khrong ia ki trai hima, tang ia ki bar hima. Ia ka jingmih na ka khrong ne ka musur la iasam hapdeng ki nonglum, u Doloi bad la ai bhah ruh sha ka Temple Durga. Lada ki bakhraw ki Basan bad ki dkhot ba iatreilang bad u Doloi ki poi ha u Mawknor, u mawbynna ne mawlyngkniap heh ha ba iasam ia ka jingmih na ka bai khrong, ki ruh ki ioh bhah lang.
Shaphang ka Temple Durga ha Nartiang pat ka dei ka iing duwai iingmane blei ba thaw u Syiem Jaintiapur hyndai ha Nartiang, ha ka jaka ba la ngeit ba la hap ka lyngkhot doh jong ka Blei Durga kaba la iap noh khlem ka jingiadon Lang u tnga jong ka, u blei Mahadev. Une u la iam paitdohnud bad u la rah lamwir ia ka ha la ki kti ha suin kylleng ka India bad marba la rah slem, katto katne ki dkhot met jong ka ki la hap kylleng bad kawei na kita la hap ha Nartiang ha ka jaka ba don ka Temple Durga mynta. Ha kane ka Temple u la wanlam ruh ia ki Pondit (Lyngdoh niam) ban leh niam ha ka Temple na ka bynta u Syiem, ki bakhraw bad ki briew jong u kiba la long Hindu. Kita ki Lyngdoh Hindu ki dei na ka jait Deshmukh lane ki jait bamon ne jait bakhraw lane jait Lyngdoh nongknia.
Mynshuwa, ha kane ka Temple la ju knia briew. La pom ia u briew na ryndang ynda la pyndem ha ka jaka ba la shna kyrpang ban don ka thliew ba ka khlieh kan hap ban poi beit beit sha wah Myntang bad ban kie arsut ban poi sha duriaw Bay of Bengal.
Kane ka Durga Temple mynta ka la kham wandur bha hynrei ka jingkhuid jingsuba hapoh bad habar ka duna bha wat la ki don bun ngut ki nongri nongsumar. Mynta dang pynpra ia ki gallery bad jingker kynroh ban tei pynheh bad pynbha. Ia ki Khyrdop ruh yn pynheh bad pynbha. Ia ka iing na ka bynta ki nongwei bad ki nongwan mane leh puja (pilgrims) bad nongleh bha la tei thymmai hajan ka Temple. Kane ka iing thymmai kan don bun kamra. La iathuh da ki nongpyniaid jong ka Temple ba la ai skhim ban pynbha kumne da u Kiren Rejiju, u myntri ka sorkar pdeng. La peit bad la pyniaid ia na ka bynta ka jingbit jingbiang jong ka Temple da ka Raid Nartiang hapoh ka jingialam jong u Doloi lem bad ki heh nongiatreilang bad u. U Doloi, ki basan,ki bakhraw bad kiwei kiwei kiba iatreilang bad u Doloi lem bad ki Khun ki hajar jong ka Raid ki la don la ka jong ka niam tynrai lajong lane ka niamtre kim bud niam Hindu ia u Syiem Jaintiapur wat la u dei u Jaintia ruh. Hynrei ki shu iatreilang bad iasynrop lang bad u haba u lehniam leh rukom ban pyndep hok ia ka kamram bad ka riti ka dustur jong u.
Phi don ban ong eiei?