Dr. Dondor Giri Nongkhlaw
Ka Rangjyrteh – nga la poi bun sien ha kane ka jaka bad ka sien banyngkong dei ha u snem 1978 por ba nga ngat election duty sha Mawsahew, hynrei man ka por ba nga poi ngam ju poi pyrkhat ban peit bniah ïa kane ka jaka, dei tad da hadien ba nga poi sha ka kam hikai ba nga sa sngewthuh ba donkam ban lum jingtip shaphang kane ka jaka ka bapawnam hyndai. Kumta kane khyndiat ka long ka jingbatai shaphang ka Rangjyrteh.
Kano kano ka jynthoh, kano kano ka jingwad bniah bad wad jingtip shaphang ka saiñ nar bad shohthaw ha kane ka Bri u Hynñiewtrep kam lah ban ïaid lait, kam lah ban klet bad ban khlem kynthoh eiei ne thoh eiei shaphang ka Rangjyrteh. Donkam ban thoh shibun bad ban lum jingtip shuh shuh shaphang kane ka jaka saiñ nar ba la hyndai bah wat la kam don shuh.
Ka kyntien Rangjyrteh ka mut ‘ba la teh ïa u shynrang da u jyrmi’ bad kane ka shnong ka la long ka pdengtreikam (centre) kaba pawnam bad bakhraw tam ha ka saiñ nar bad shohthaw ha ki por hyndai hynrei mynta la ieh shrah ïa ka khlem don shuh mano mano ban shong ïing ne shong shnong ne ba rep ha ka, sah sa tang ki dak ki shin sah sa tang ki syrwet ba hyndai ba pyni ïa ka jingkhraw ka kam saiñ nar bad ka kam shohthaw hangne. Bad kane ka shnong Rangjyrteh ka pawnam hyndai dei namar ba la saiñ langlun nar hangne ban pyntian ïa u thlen bad dei nangne ba sa mih ka khana shaphang ka Noh ka Likai.
Ki Phareng ki khlem ïoh buh jynthoh eiei shaphang ka saiñ nar ha Rangjyrteh, hynrei ki la ïoh ban buh jynthoh ïa ka Sohrarim ba beit ka lynti ka ïaid ka ïeng na Sohra. Ka jingbymïoh ki Phareng ban buh jynthoh ka long ba ka Rangjyrteh ka la duh noh bad kam don shuh shwa ban wan poi ki Phareng. Kum ka shnong bad kum ka pdengtreikam saiñ nar, ka Rangjyrteh ka la duh bad la shah ieh shnongjah (ghost town) noh ïa ka hadien ka thma, kaba ki ong ka Thma Nar ba la jia ha ki snem 1400 A. D. eiei. Katkum ka khana la ong ba kata ka Thma Nar ka la mih na ka jingleh thok ha kaba shalan bad die ïa u nar sha Shilot ha ka por ba u Haiñ Syiem u la long u syiem shnat ka Mawmluh jong ka hima Nongkhlaw ha kaba u kynum jong u Haiñ Syiem u la khleh ïa u nar basniew ba la thied tad na shawei bad u la khleh bad u nar bha ba la pynmih na Rangjyrteh bad na Mawmluh bad la shalan sha Shatok bad Shilot. Tang hadien khyndiat por ki Kharshilot ki la ujor ïa kane ka jingshahthok bad kim treh thied nar shuh na ki hat ba ki ju thied, kumta ka jingkhaïi nar ka la thut noh shisyndon.
Kata ka thma la ïaleh hapdeng u Haiñ Syiem ba u ïarap ïa la u kynum ha kawei ka liang bad ki Ar Bakhraw ha kawei ka liang bad ka thma ka la neh katto katne snem kat haduh ba ki nongsaiñnar ki nongshohnar ki la kynriah bad phet shnong shawei bad ka la pynlong shnong kynjah ïa ka Rangjyrteh bad duh jynduh syndon ka saiñ nar bad shohthaw. Haoid, ka Rangjyrteh kam hap hapoh ka jingsynshar ka hima Mawmluh hynrei kum ka pdengtrei pynmih nar bakhraw ka la shah ktah shibun na kane ka thma namar ki nongkhaïi nar don kiba na Mawmluh don kiba na Sohra bad nawei.
Haba shang bad peit ïa kane ka shnongjah baroh sawdong, na ki dak ki shin, la ithuh ba ka la long ka jaka trei kam nar kaba khraw ha ki por hyndai. Hangne ngi dang lah ban ïohi bad lap ïa ki mawbynna bad ki mawbah. Nangta sa ki shyngoid maw ba la khot ki dongmaw ba buh um ha kaba ki kamar ki ju pynngam bad pdem ïa ki tiar nar ba la shna kum ki wait, ki tari, ki mohkhiew bad ki sdie. Kum kine ki dongmaw la ïohi ba don lai tylli ha la ki jong ka jingheh. Na ka jingdon kine ki shyngoid maw lah ban ong ba kawei na ki tiar ba la shna kham kyrpang hangne dei ki waitlam namar ka lynter ne jingjrong ka shyngoid maw ki don la kajong ki jynthew. Ïa ka um ba pyndonkam ha kaba sait nar bad pdem nar ha ki shyngoid maw la ïoh na ka wah ba ki khot mynshwa ka Wah ka Ïaw Liar, ba la khot pat mynta ka Wah ka Liar, bad kata ka Ïaw Liar ka la long kawei na ki nongtrei kam nar kynthei ba pawnam hyndai hangne.
Ka jynthew jong kawei ka dongmaw ka long 44 inshi la 24 inshi bad jylliew 12 inshi, ka jynthew jong kawei pat ka long 57 inshi la 18 inshi bad jylliew 12 inshi bad sa kawei pat ka jynthew ka long 70 inshi la 24 inshi bad jylliew 12 inshi.
Kane ka jingïapher jingheh ki dongmaw ka pynpaw shai ba hangne ha Rangjyrteh ka shna waitlam ka la long kawei na ki kam trei nar bakhraw. Na kine ki jynthew jong ki dongmaw lah ban ong ba hangne la shna lai jait ki waitlam ha la kijong ki jingjrong, ka bajrong 40 inshi, ka bajrong 54 inshi bad ka bajrong haduh 66 inshi
La ïathuh pateng haba ki kamar ki kwah tip ïa ka jingnep (sharpness) jong ki waitlam ba la shna hangne kine ki kamar ki rah ïa ki waitlam sha ka nur-um. Hangne ha nur-um ki pynngam, pynap bad pynphai ïa ka syrti shaneng na sha ba wan tuid ka um. Na shaneng jong ka nur-um ki pyntuid pynper da ki sner syiar ne sner simheh bad katba ki sner ki nangtuid sharum ki leit shei ha ka syrti jong ka waitlam, bad lada ki sner ki kad arliang da tyngkhuh ïa ka syrti ka pyni ba ka waitlam ka long kaba nep. Kane ka long kawei na ki deiriti ba la ju leh hyndai ïa kaba ngim tip shuh.
Haoid, dang lah ban ïohi bad tip ba don shibun ki syrwet saiñ nar bad ki syrwet shohthaw hyndai ha ki jaka bad shnong ba bun ha kylleng ka Ri, hynrei ïa ki shlem te ym ïohi dak eiei shuh, dei tang ha Rangjyrteh ba ngi dang lah ban ïohi ïa ka syrwet jong ka shlem ba dang sah ha ka rukom ki mawlyntheng.
Nalorkata, hangne ha Rangjyrteh, don sa ki maw ba la pong thliew ter arliang kumba hynñiew thliew shiliang bad hynñiew thliew mardait ba ki ju ïalehkai man ka por bad ïa kine la khot ki mawkorkatia. Kine ki mawkorkatia la lap ba ki don lai tylli baïapher jingdon ki thliew. Ka jingdon ki shlem saiñ nar, ki shlem shohthaw bad ki mawkorkatia ka pynpaw ba ka la long ka shnong kaba bun briew bad shongshit da ki kam trei nar bad kam ïalehkai.
Haoid, ïa ka um ban pyndonkam la ïoh na ka Wah ka Liar hynrei ym shym ïohi dak eiei ïa u pyrsut nar. U pyrsut nar ba bun la ïoh da kaba sait kumba la ïohi ha ki thaiñ Nongkrem thaiñ Nongspung hynrei ka long ka bym isiewdor ne shongdor lada ong ne tharai ba kin thied ne wan kit wan pynpoi pyrsut ne langlun nar naduh kitei ki thaiñ shaduh Rangjyrteh. Kane ka la pynlong ïanga ban wad sabut naei ki ïoh pyrsut nar. Kumta nga la wad bad la shang sha kito ki jaka marjan jong ka Rangjyrteh, ynda nga la wad la wad nga la shem ba ki kamar Rangjyrteh ki la ïoh ïa u pyrsut nar na ki mawsapnar ba ki ong ferrous sandstones.
Une u mawsapnar ne ferrous sandstones nga la lap ha Rangjyrteh bad u don bun ruh ha ki thaiñ Laitryngew, Sohrarim, Mawkma, Raikteng, Rngimawsaw, Laitlyndop, Laitduh bad ha ki jaka bamarjan bad ruh la ïoh pyrsut nar na ki mawshyiap ba shong syrtap bad u dewïong. Dei na kane ka jinglap ba nga sa tip ba ki kamar hyndai ki la ïoh pyrsut nar na ar tylli ki thymmei, kawei ka thymmei da kaba shu sait ïa u shyiap mawsohriew bad kawei ka thymmei dei da kaba shu tih bad thang im beit ïa u shyiap mawsapnar. Ïa u pyrsut na u mawsapnar la ïoh da kaba shu tih beit tang da u shalyngka ba ki ong u shalyngka phra dong. Dei da ka jingdon kine ki pyrsut mawsapnar ba sa mih ka kam saiñ nar bad shohthaw ha Rangjyrteh, Laitryngew, Sohrarim, Mawmluh bad Mawsmai bad ha ki jaka bamarjan.
Na ka jingshem ïa san tylli ki kpep la sngewthuh ba ki nongshong shnong hyndai hangne ki don tang san kur, hynrei katkum ka jingïathuh u Rangbah Shnong ka Laitduh, u la pyni bad ïathuh ba mynnyngkong sngewmat don tang lai kur kiba la buhai bad trei kam nar hangne bad kine ki lai kur ki la pynïeng man la uwei u mawbynna bad la khot ïa ki haduh mynta kum ki mawbynna lai ïing. Putet, ngi lap ruh ïa ki mawbuhshyieng ba la khot ki mawbah.
Nangta, ha ka bynta bashaneng ka la don ka ïew ba ki ong hyndai ka Ïew Rangjyrteh bad hangne ha ïew ki don bun ki mawbynna ba phai khmat shaphang sha sepngi. Harum jong kane ka ïew dang don ka ïing jong ka Likai ba la shna da ki maw. La ïathuh da u Rangbah Shnong ba u tnga banyngkong jong ka Likai dei u ba kyrteng u Morbudon bad u tnga ba ar jong ka, u ba la pynïap bad bam doh ïa ka khunruit dei u ba kyrteng u Phuiñ.
Da ngi pynshong nongrim na ki ar tylli ki khana, ka khana shaphang ka Daiñthlen bad ka Noh Ka Likai ba la hyndai, kine ki khana ki don jingïasnoh bad ka Rangjyrteh ha kaba la lah ban ong ba ka kam saiñ nar bad shohthaw ha ka jaidbynriew ka la long kaba la rim bah. Ban pynïap ïa u thlen, la ong ba la pyntian ïa u thlen da u langlun nar saw ba la saiñ ha Rangjyrteh. Ka Likai ha ka por ba ka mareh ban leit noh ïap ka da bat ha kti ïa ka waitbnoh khnang ban nym don mano mano ba lah ban bat ïa ka. Kane ka wait ba bat ka Likai ha kti dei ba la shna la thaw ha Rangjyrteh. Kine ki khana mynta ki la longdoh longsnam ha ka ïapur khana ïalap khana bym lah ban klet kumta ruh lada don ka jingwad bniah shuh shuh shaphang ka saiñ nar ym dei ban klet ne ïaid lait ïa ka Rangjyrteh.
Kumba long mynta isynei ban peit ïa kane ka jaka namar ba ki bor sorkar kum ka Arts and Culture Department ka khlem leh eiei ban sumar pynneh pynsah. Katba nangïaid ki sngi kane ka jaka kan sa shu duh noh ïa ki matti badangsah jong ki menbarim da ka jingleh khlem akor ki nongïaid suwari. Kumta la sngewdei ban kyrpad ban don ka jingpyrshang ban pynneh ïa kane ka jaka.
Phi don ban ong eiei?