Bah Shiningstar Warjri
Umran-Dairy, Ri-Bhoi District
Nga la pashat ia ka jingthoh jong nga ha kine ki snem ba ladep kaba nga ai kyrteng, “Ia nga la kha stad hynrei ka jingleit skul ka pyntroin ia nga” kaba ha ka ktien phareng ki ong, “I was born intelligence but education ruined me”. Nga ioh bun ki jingkynthoh halor kane, na kiba sngewiahap bad ki bym sngewiahap. Kidaw halor ka jingbymiahap jong ki, ka long ba ki shu pule heading, bad kito ruh kiba shim ba dei tang ka skul kaban bishar bad lah ban rai mano ba biej bad mano ba stad..?. Ha ka jingthoh bad ka jingsngewthuh tynrai ka jong nga, ka jingstad kadei ka tynrai jingstad ha ka jingim, kaba U Kynrad Nongthaw hi u la ai ia ngi lyng kata KA SAP kaba ngi ong, ym dei tang kata ka jingstad ha skul. Kumba U Blei nongbuh nongthaw u la ai ha ngi ia la ki jong ki jong ki dur khmat, bad hala ki jong ki jong ki sur, kumta ruh u ai ia ngi baroh ia la ki jong ki jong ki sap jingstad ka bapher. Kumta ngi long kiba khraw ha la ki jong ki jong ki sap, khamtam lada ngi pyndonkam hok ia ki, kumba U Kynrad jong ngi u kwah.
Kine ki sngi ba mynta, kidei ki sngi ha kaba ki khynnah skul ki ioh pdiang ia la ki soh jong ka jingtrei shitom jong ki ha skul. Na ka bynta kito ki ba la pass u snem ban wan u ladei u snem thymmai, hynrei na ka bynta kito kiba sah klas bad fail, u snem ban wan un dei hi u snem rim lane u juh hi u snem ha ka Jingpule jong ki. Ha kajuh ka rukom, kito kiba la lait ki la iohi ia ka jingshai hynrei kito kiba sahklas, ki iohi ia ka juh hi, la kadei ka badum ne kaba shai, nalor kata dang don shuh shuh kiba dang pyndum shuh ia ki, ki badei na ki kpa ki kmie bad na ki nonghikai la jong hi. Baroh ngi iaid lyngba bun ki mawjynthut, hynrei kynmaw kawei ba ngim dei ban khyllem hynrei tang ban shu kyllon, katba bun sien ngi pat ngi pynkhyllem ia la ki khun la jong lyngb ki kyntien bad ki kam ba ngi leh.
Une u bnai Nohprah udei u bnai, uba baroh ki skul ki sam ia ki Result lane Mark sheet kutsnem bad kane ka result ka ai rai ruh ia ki khynnah skul la kin bteng shakhmat ne kin sah hajuh. Ha skul la sam ia kiba pass bad kumjuh ruh ia kiba fail, hakhmat u paidbah kiba dei ki kpa ki kmie bad ki para khynnah skul baroh. Kumta la iohsngew lut ia ka jingsah klas ka jong ki bad la ia peit lut ruh ia ki Mark sheet jong ki da ki babun. Ynda la poi ha iing ruh ka kmie, ka tang shu tip ba fail, ka la pyrta shnong ha ryngkat ka phah wanrah lypa ia u dieng sympat shwa ban iuh kjat ha barynda. Nalor ba shoh ka kmie mynsngi, syngngeit sa u kpa da miet. A ki khun bapli! ha ka jinglong khynnah rit, ki shim rai ba ka jingleit skul, dei ka jingpynshitom, ka saja bad ki kein noh syndon ka leit skul. Ha ka jaka ban leit sha ka lynti leit skul, ki poi pynban sha kawei pat ka lynti kaba kylluid bad ki jingsniew suda. Ngam kren laplah hynrei nga iohi da la ki jong ki khmat, ha kine ki sngi ia ka jingshah sympat jong ki katto katne ki khynnah namar ba ki fail. Tang namar ba fail, bun na ki kpa ki kmie ki kynnoh ia la ki khun da u khlieh sniang, khlieh kada, u tasngeng, kane ka jait jingkynnoh kidei ki siat pharshi sha lade, ba ma ki, kidei kita ki khlieh sniang bad khlieh kada lane kita ki tasngeng, kumba long ki dieng kumta ruh ki soh.
Ha skul bad ki jaka pule, ki don tang katto katne ki subject (lait noh ha ki skul sha ri nongwei) hynrei ha ka jingim briew ngi don da ki hajar bad ki phew hajar ki subject. Na kane kadaw, kine ki subject ha skul, kim lah ban ai ia ka jubab ba u khynnah udei u ba biej lane u stad, bad ngim dei ban iaroh ia u briew ba u stad tang na ka bynta baheh mark ne udei u babiej tang namar ba u ioh mark 04, 05, 08, 09. U khun jong phi, um ioh 90 marks, kadaw ba ka subject kaba biang na ka bynta jong u kam don ha skul pule.
Uwei u kpa uba don sha jngai na la iing ha kapor ba ki khun ki ioh result kut snem, lyngba ka phun, u la kylli na la ka jong ka tnga, kumno ka result ki khun jong u ?. Ka tnga jong u, ka la iathuh ba na ki san ngut ki khun dei tang ka Thei thei (Class VI), kaba fail. Kumta u buh noh ka phun khlem da ong eiei shuh. Ha ka sngi kaba bud u kpa u la wan iing ha ryngkat ka syiar kaba sngaid bha ha ka kti. Ka Thei thei, tang mar shu tip ba wan u kpa, ka la kyiuh, bad ym sngewthuh sngewthaw shuh la kan rieh ne kan mih dur kumno ha khmat u kpa..?. U kpa, ha ba rung ha iing u shong ha ka mura bad u khot ia ki khun baroh, ka Thei thei ruh kawan lang tangba da ka dur kaba jngem thangiong bha. U kpa u pyni ia ka syiar, bad u la ong ia ki khun, “Phi tip na ka bynta jongno, nga wanrah kane ka syiar ban ot doh?” baroh ki la jubab, “Na ka bynta jong ngi”, lait noh ka Thei thei, kaba shu kbum kyrbam bad ka dur lip rong. Kumta u kpa u la jubab nga wanrah ia kane ka syiar na ka bynta ka Thei thei, bad u ong, “Thei thei, khun jong nga wan shane khun, nga thied ia kane ka syiar na ka bynta jong phi khun, ba phin kmen bad ban eh-rngiew khnang ba phin dup jop shakhmat ha u snem ban wan, ngim pynrem bad ym don ba pynrem ia phi khun, phi dei ka khun jong ngi, kane ka jingbakla shisien kan kyntiew khambha ia phi shakliar”. Ka Thei thei, da ka jingkmen, jingsngewmyllung bad ki ummat bym lah ban set shuh ka iam bad kdup sbak ia la u kpa haduh ba ki hynmen para jong ka ruh ki iam kmen lang bad ka. Da shisha ha u snem ban bud ka Thei thei kawan shakhmat duh ha ryngkat ki mark kiba ihun shisha ban peit. Kiei kiei baroh ki sdang na tynrai, namarkata ka jingai mynsiem na la tynrai kiba dei ki kpa ki kmie, kan dei ka Jingkieng ksiar na ka bynta ki khun ban poi sha ka thong.
Kawei ka longiing nongrep ha nongkyndong kaba don hynriew ngut shipara, ki hynmen arngut ha shwa, u Bah bad u Deng, mynba ki dang rit, ki leit skul step bad mynsngi ki leit beh blang bad iarap trei ia u kpa ka kmie sha lyngkha. Wat hapdeng ka exam shiteng snem, ki ioh por tang khyndiat eh ban pule kot, namar kadei ruh ka por puh pynthor, thung kba, bad bun ki kam ha lyngkha. Haba ki la poi ha ki klas IV bad V ki fail ar snem lynter. Kumta, hana namar ba kim don sap, bad ba kidei ki biej, la pynpep skul noh ia ki. To, kine arngut ki la trei lyngkha noh bad la u kpa ka kmie jong ki, katba ki para ba dang bud ia ki, ki ioh leit skul tikna bha bad ki poi sha ki kyrdan bad class ba khamheh.
Haba ki briew ki wan kai ha iing, ki ju kylli pyrthew ia ka pule puthi ki khun ki kti jong ki, ka jubab na ki kpa ki kmie ka long, “Uh, kine arngut ha khmat te ki biej bha, kim biang jabieng, ki kham luin khlieh, na kata kadaw ki long kumne, katba kine kiba rit te ki biang bha, ki da stad shisha, nep khlieh shisha”. A Blei Kynrad, ki kpa ki kmie ki kynnoh ba luin khlieh, u ia u Bah bad u Deng, katba ki thiar ki dap miar miar, ki blang, ki masi, ki sniang, ki syiar ki dap shi sem, ki jhur ha lyngkha ki jyrngam baroh saw aiom, pisa katba ang, ki para ki pynbiang, ia lade ki phong sopti jot bad u mohkhiew ryngkat bad u kpa ban pyndap ha iing nalor ba shah kynnoh bym biang khlieh. Kane ka ju jia ha bun ki longiing ha ri khasi bad ki shim ba u ba stad dei tang uta uba pass bad heh mark ha skul, ym kita kiba pass bad heh mark ha ka rep, ka shna jingshna, ka khaii bad bun kiwei de ki kam bor met.
Bun ruh ki kpa ki kmie ki ong ia la ki khun, ba une ne katai ki dei ki bym biang khlieh tang na ka daw ba kim pass bha ha skul. Kane ka kyntien ka dei kaba ngam lah ban ia mynjur, namar bun na ki ‘riew stad ki ‘riew shemphang bad kiba iohi jngai kidei ki ba shah ujor shah kyntait, shah bein, shah kynthoh ha ki nonghikai skul bad ki kmie ki kpa kum ki bym biang khlieh. Na pdeng kita kiba la shah khein biej bad kyntait, dei u Thomas Edison, u Isaac Newton bad bun kiwei pat ki riewkhraw bad ‘riew donsap ka pyrthei la ha ka liang ka tem ka put ne ha ka sport. Bun na kine ki dei ki bym biang khlieh ha skul, kiba kylli ka jingkylli ka bym don jingmut bad leh bun kiei kiei ki bym don jingmut suda. Shu ang Bneng, ang kynroh haduh ba u nonghikai jong u Thomas Edison u ong ha ka kmie jong u, ba ha ka khlieh u khun jong phi don da ka eit Masi ym ka jabieng, u ithuh ia u ha skul da u SUKI, u SLEM, u JYNJAR, hynrei ka kmie jong u, ka la kob (challenge) ia u nonghikai bad buh ia ka thong da ka jingngeit skhem ba kan pynlong ia u Thomas Edison u ‘riewkhraw. Da shisha u Thomas Edison u long u scientist u ba lap thymmai ia ka Gramophone u Bulb light bad kum ka jingburom ia u, ka pyrthei baroh kawei ka pynlip light 3 minit ha ka sngi iap jong une u ‘riewkhraw radbah. Ngi dei ban sngewsarong bad pyndonkam hok ia la ki jong ki jong ki sap khlem da lehrain, ia kaba u Blei u la ai ia ngi, ym baroh kidei ban long doctor, Engineer ne ban thoh kot ne pule kot. Ka kyntien, ‘Haba don ka mon, don ka lad’ kam dei ka kyntien kaba la pura, hynrei ka kyntien kaba pura kadei ban long, “Haba don ka sap, hangta don ka mon bad haba don ka mon, hangta don ka lad”
Kane ka, jingthoh jong nga kam kyrshan tang ia ki khun, hynrei sngewsih ba bun na ka liang ki khun mynta ruh ki ibein ia la ki jong ki kpa ki kmie ba kidei kiba biej, ba kim leit skul bad ba kim nang pule, hynrei hato ki poi pyrkhat mo, ba jin da la ki kpa ki kmie jong ngi kidei ki biej, kumno ki lah ban pynheh pynsan ia ngi kumba ki long mynta?. Namarkata, ki lah ban duna tang ha ka liang ka pule ka puthi, namar ka jingbymdon lad ha kito ki por ba mynshwa hynrei ym ba kim biang lut ha ki liang baroh. Pynban ki kam biej ha kine ki sngi ba mynta, phin iohi na kito kiba ngi ong ba kidei ki ba lanang la stad.
“Baroh u briew bastad, mano ba lah ban len,
La khlem da plie ka lad, kumno u lait ban kren?” (Myllung, Soso Tham)