D. Nongpoh
Ka mariang ka long kawei na ki bynta ba kongsan ha ka jingim jong u briew. Ka kyntien ‘Mariang’ ka kynthup ïa kiei kiei kiba don sawdong jong ngi, kata kum ki lum ki wah, ki dieng ki siej, ki mar poh khyndew, ki sim ki doh bad kiwei kiwei de. Ngi kum ki briew, ngi la dei ban sngewnguh bad kmen shi kad dei eh ïa U Blei, uba long u nongthaw nongbuh uba la ai ha ngi ïa kane ka mei mariang kaba la don lut ha ka ïa kiei kiei ki ngi donkam.
Ha ka jingïaid jong ka por, ngi ïohi ba ïa ka mei mariang la pynjot bad la nangïai pynjot na kawei ka spah snem sha kawei pat bad katba nangbun u bynriew katta nangmih ki jingpynjot. Ka jingpynjot ïa ka mariang ka jur eh khamtam hadien ka spah snem ba khad phra bad katba nangïaid ki sngi bad ki snem katta nangjur ka jingpynjot bad katba nangstad u bynriew katta nangjur shuh shuh ka jingpynjot. Kane ka jingpynjot ïa ka mariang, ka la ktah shi katdei eh ïa u bynriew ha satlak ka pyrthei. Kane ka jingshah lehbeiñ jong ka mariang ka la pynlong ïa ki riewstad ban pyrkhat ban leh ei ei na ka bynta ban ïada ïa ka. Dei namar kane ka daw, ba ka United Nation General Assembly, ha u snem 1972 ka la seng ïa ka World Environment Day kum ka dak ban plie ïa ka Stockholm Conference On The Human Environment, bad kane ka la ïalam sha ka jingseng ïa ka United Nation Environment Programme (UNEP). Hadien ar snem, kata ha u snem 1974, ha ka 5 tarik u June la sdang ban rakhe ïa ka sngi ban sumar ban pynneh pynsah ïa ka mariang, ïa kaba la tip da ka “World Environment Day” ryngkat bad ka phang “Only one earth”.
Kumta naduh une u snem, ka United Nation ka la buh ïa ki phang ba pher ba pher ban pynsngewthuh ïa ka jingkordor jong ka mariang ha kaba donkam ban ïada, ban sumar bad ban pynneh pynsah ïa kiei kiei kiba don ha ka. Ha une u snem 2021, ka United Nation ka la buh ïa ka phang halor ka “Ecosystem Restoration”. Kane ka jingbuh jong ka United Nation ïa kane ka phang, ka long khnang ba ki briew kin sngewthuh ba ka jingïadei hapdeng ki jingthaw ba im ha ka mariang ka long kaba donkam haduh katta katta. Ban wanrah ïa kane ka jingïadei jong ki jingthaw ba im ha ka rukom kaba biang, ka donkam ïa ka jingpynbha pat ne ka jingpynkhiah pat ïa kane ka mei mariang kaba la shah pynjot pynjulor haduh katta katta; kata naduh ki um ki wah, ki khlaw ki btap, ki mrad ki mreng ha ryngkew, ha duriaw bad kiwei kiwei de.
Haman la u snem, ka sorkar ka ju pynlut sngi, pynlut por ban rakhe ïa kane ka World Environment Day, hynrei kan nym don jingmut lada ngi kut tang ha ki jingrakhe ïa kane ka sngi. Ka jingthung ïa ki tynrai dieng tang ha ki Campus office trei kam, skul bad College, kam da don jingmut eh lada ïa ki lawbah ba rben pat la pynsyllen na kawei ka por sha kawei pat. Ka pyrthei shi tyllup ka mad ïa kane ka jingeh, ha kaba ïa ki khlaw la pynduh bad la nangïai pynduh na kawei ka por sha kawei pat. Ki riew pule bniah halor ka mei mariang, ki ai jingkheiñ ba ha man la u snem haduh kumba 4.7 million hectares ki khlaw la pynduhnoh ha ka pyrthei. Kane ka jingpynjot ïa ki khlaw bad ka jingtieh ïa ki mar poh khyndew, ka la pynlong ruh ïa ki um ki wah ban duhnoh ïa la ki jingitynnat bad wanrah shuh shuh ka jingkhluit ha ka pyrthei. Kat kum ki khubor bala mih ha ka 19/5/2021, la ïathuh ba ki lum thah jong ka Antarctica kiba heh bha ha ka pyrthei (World Largest Iceberg) ki la pait, ka daw hi ka dei na ka jingkylla ka suiñ bneng bad ba ka jingshit ka la nangkiew nangkiew ha ka pyrthei.
Haba ngi phai ha kaba sdang jong u snem 2020, na ka daw ka jingmih jong u Corona virus ne u Covid -19 bad ka jingpyntrei kam ïa ka khangdam, (Lockdown) ha kiba bun ki ri jong ka pyrthei, ka la don khyndiat ka jingïarap ha kaba ka la pynduna ïa ka jingpynjaboh ïa ka mariang. Ha kum kito ki por ka mariang ka la ïaleh ban pynkhiah pat hi ïa lade da lade. Hynrei tang hadien katto katne bnai, ngi ïohi ba la mih ki khubor jong ka jingshah pynjaboh jong ka mariang, na ka daw ka jingïaibteng jong une u khñiang jingpang. Ki khubor ha u snem 2020, ki la ïathuh ba na kane ka jingïai bteng jong une u khñiang jingpang, la pyndonkam ïa ki tiar, kata ki PPE kum ki mask, ki globe, bad ki klong sanitizer bad kiwei kiwei ban ïada na ka jingsaphriang jong u. Kat kumba ka paw ha ki khubor, la antad ba haduh 129 billion tylli ki face mask bad 65 billion tylli ki glove la pyndonkam ha man la u bnai. Kane ka jingïai pyndonkam ïa kine ki tiar ka la pynjaboh shibun ïa ka mariang namar ka jingbret pathar ïa ki. Kat kum ka tyllong khubor ba la ai da ka Hongkong based ocean conservation group ocean Asia, la antad haduh 1.56 billion tylli ki face mask la bret sha duriaw tang ha u snem 2020, ka ban long haduh 4,680-6,240 metric ton ki jaboh plastic bad kane ka la ktah shi katdei eh ïa ka mariang. Kane ka jingpynjaboh ïa ki duriaw da kine ki PPE, ka la pynlong ïa ki stad Biologist ban ai ïa ka jingmaham namar ka ktah shibun ïa ka mariang.
Kawei ka kynhun jong ki nongamerica, kaba don ruh ki dkhot nongtrei mon sngewbha (Volunteer) ha ki bynta ba pher ba pher jong ka pyrthei, kaba trei na ka bynta ka khuid ka suba jong ki duriaw, kaba ju pynkhuid manla u snem ïa ki rud duriaw, ha kaba shiteng jong u snem 2020, ki Volunteer jong ka ki la ioh ban tam kumba 107219 ki PPE (Personal Protective Equipment) kum ha ki rud duriaw ba pher ba pher jong ka pyrthei. Kine ki PPE ki kynthup kum ki glove, ki mask, face shield bad kiwei kiwei.
Kawei na ki jingshah ktah ba shyrkhei jong ka mariang, ka dei ka jingbret pathar ïa ki Plastic. Kat kum ka kai phod jong ka UN Environment kaba ha u snem 2018, la ong ba haduh 13 million ton ki plastic la pyntuid sha duriaw ha man la u snem. Ha ka duriaw Mediterranean la ïathuh ba ha ka shi snem haduh 570, 000 ton ki plastic ki tuid sha ka. Kane ka jingpyntuid ne ka jingbret ïa kine ki jaboh plastic sha duriaw ka la ktah shibun ïa ki jingthaw ba im kiba don hapoh duriaw. Kat kum ba ka paw ha ki khubor, ka ri China ka dei kawei na ki ri ha ka pyrthei kaba pyntuid jaboh bha sha ka duriaw.
Haba ngi phai sha kane ka ri Khasi-Jaiñtia jong ngi, ngi shem ba katba nangïaid ki por ka jingpynjot ïa ka mariang ka nang jur nang jur. Ki don bun ki khlaw kiba la nangduh nangduh na ka daw ka jingtieh mawshun, ka jingtieh maw, jingtih dewïong, jingtieh shyiap, ka jingpom dieng na ka bynta ban thang rnga, ka jingmih ki Coke factory da ki phew tylli bad kiwei kiwei ki jait kam, ka la pynsniew shibun ïa ka mariang. Kiba bun ki wah ki la duh noh ïa la ka jingitynnat na ka daw ka jingtieh ïa ki mar poh khyndew khlem ka jingsuidñiew ïa ka mariang bad ki la don ruh kiba la duhnoh ïa la ka jingitynnat na ka daw ka jingbret ïa ki jaboh jabaiñ. Ha kane ka jylla jong ngi, na ka por sha ka por na ka liang ka sorkar bad na ka liang ka District Council, ki la ïa kren halor ka jingpynkhuid ïa ka wah Umkhrah hynrei ngim tip lano yn lah shisha ban pynkhuid ïa ka. Kumba ngi la ïohi baroh, ngim ïohi shuh ïa ka dur wah jong ka, khamtam ha ka por ba duna slap la i ba ka long kum ka nala. Ki jaboh jabaiñ kiba ka wah umkhrah ka kit ki poi lut sha ka wah umïam. Kat kumba ka paw ha ki kot khubor ha kine ki snem ba la dep, la ïathuh ba ki la don haduh kumba ar hajar ar phew san Million litres ki jaboh kiba tuid sha ka wah Umïam ha man la u snem. Kine ki jaboh kin sa pynlong ïa ka wah Umïam ban ud, ban ïam bad ngim tip kan jia aiu ïa ka lada kine ki jingpynjaboh ki ïai bteng ban tuid na ka por sha ka por. Nalor ka wah Umkhrah, kaba don ha u klong snam jong ka ri, ki dang don shuh shuh ki wah ha ki bynta ba pher ba pher jong kane ka ri Khasi Jaiñtia kiba donkam ïa ka jingpynkhiah pat; kata kum ka wah Lukha kaba hap ha East Jaiñtia bad kiwei kiwei pat, kiba ka sorkar ka dei ban shim khia ban pynlait ïa ki na ka jingïap.
Haba phai sha ka wah Myntdu, kaba ker sawdong ïa ka shnong Jowai, sngewdei ban ai jingïaroh ïa ka seng “Khooid ya ka wah Myntdu” kaba la shim khia ban pynkhuid bad ïada ïa kane ka wah ba kan lait na ka jingshah pynjaboh. Kyrmen ba ka jingshim khia jong ki ha ka por kaba biang ban ïada ïa kane ka wah kan pynlait ïa ka ba kan long ka wah umkhrah jong ka Jowai ha ki pateng ban wan.
Ha kane ka pyrthei kaba ngi im, ngim lah ban im tang ma ngi ki briew, hynrei ngi donkam ïa kiwei pat ki jingthaw u Blei ban kyrshan lem ïa ngi ba ngin lah ban im. Kumta lada ngi pynjot, pynjaboh ïa ka mei mariang ngin duh noh ïa ka jingïadei jong ngi bad kiwei pat ki jingthaw kiba don ha ka mariang bad kane kan buh ïa ngi u bynriew ha ka lanot.
Shuwa ban pynkut, ka jingkyntu ïa ngi ka long ban ïada, ban sumar, ban pynneh pynsah ïa kane ka mariang kaba ngi shong ngi sah, namar ngin nym lah ban ïoh da kawei pat kaba kum kane. Ka jingbuh jong ka United Nation ïa ka phang jong ka World Environment Day, “Ecosystem Restoration” mynta u snem, ngeit kan pynkyndit ïa ki bor ba halor ha ka jylla bad ha ka ri ba kin pyrkhat dei por kumno ban sumar, ban pynbha pat ne pynkhiah pat ïa ki khlaw ki btap bad ïa ki um ki wah kiba la shah pynjot bad pynjulor. To ngin kynmaw ruh, kum ka jait bynriew ban nym pynjot ïa la ka khyndew, khamtam da ka rhah namar ba ka jait bynriew kaba pynjot ïa la ka khyndew ka pynjot ïa lade. U Franklin D. Roosevelt u ong, “A nation that destroys its soil, destroys itself”.
ai ia ka essay halor . ka jingpom pathar ia ki khlaw ka wanrah ia ka jingma kaba khraw ia ka ri