Bah Bolat
[email protected]
Nga don ka jingsngew khuslai ia ka jingkren jong u CEM ka KHADC ba kito kiba ai jait sha u kpa ki dei ban pynkylla noh mardor hapoh san bnai, lym kumta kin duh ia ka jinglong Khasi (Scheduled Tribe). Nga ngeit ba shuwa ba ngin poi ban kren halor katei ka jingpynduh jait ia ki briew kiba ai jait sha u kpa, ngi dei ban wad shuwa ia ka daw bad kaei kaba la pynlong ia ka jaidbynriew jong ngi ban hiar dor haduh katne katne? Kat shaba ngi phai tang ka jingduh jingkyrmen suda bad kaba kham ishyrkhei shuh shuh ka long ba kam i slem shuh ba ngin long kum kawei na ka jylla ha North East kiba la long ki mraw ha la ka jong ka ri bad jaidbynriew. Kaba sngewsih ka long ba, ngi la long ka jaid bynriew kiba don ia ki khmat ban peit hynrei kiba matlah ban iohi, kiba don ia ka skhor, hynrei kiba khyllut ban iohsngew. Haba ngi long kumne, ngim dei kein ia ngi ban sngewlyngngoh haba ngi iohi ia kine kiei kiei baroh kiba wan jia hakhmat jong ngi.
Nga ngeit ba ka daw kaba khraw kaba pynlong ia ka jaidbynriew jong ngi kumne kumba ka long mynta ka dei na ka daw longing longsem. Shibun ki briew ki la pynpaw ha ki kot bad ha ki artikl jong ki na ka por sha ka por ha kaba iadei bad ka daw ka jingtlot jong ka longing longsem katba kum ka jinglap bad ka jingshem jong ki haba ki peit ia ka jinglong jong ka ri bad ka jaidbynriew jong ngi. Nga ngeit ba ngi la ju iohsngew ruh ia kane ka jingong na ka por sha ka por, “lada ka longiing longsem ka khlain ka shnong ka thaw, ka imlang sahlang, ka khaii pateng ruh ka khlain.”
Kumba ngi tip ba ka jaidbynriew jong ngi ka long kaba ai jait sha ka kynthei, ym tang kaba ai jait sha ka kynthei hynrei ka nongioh kynti ia baroh ka jingdon jingem. Bad haba ka kynthei ka long kaba ioh jait sha lade bad ka nongioh kynti ia baroh ki jingdon jingem, balei ngin khmih lynti ban iohi ia ka longiing longsem kaba khlain bad kaba skhem? Balei u nongwei um nym shim ia kane ka kabu ksiar? Ngi iakren shaphang ki soh kiba ngi iohi hapoh ka jaidbynriew jong ngi, hynrei ym don uba wad ia ka daw jong u tynrai.
Ngi iohi ia ka jinglong jong ki kynthei Khasi hakhmat jong ngi, ka jinglong lyngkar, ka bym don ka jingkitkhlieh, ka bym long trai ha iing kmie ne ha iing tnga, hynrei ngim kwah ban pynlut ia ka por ban wad ia ka daw halor ka jingeh ban iohi ia ka longiing longsem kaba khlain bad kaba skhem. Ngi shu hun beit haba ngi iohi ia kine kiei kiei baroh namar ba ka la long kumne naduh ka por ba mynshuwa. Haba nga peit ia ki soh kiba paw hapdeng ki shynrang Khasi la ka long ka jingbuaid tanglang, ka jingbym don ka jingkitkhlieh ia la ka jong ka iing, ka bym don ia ka sur ban kren la ka long ha iing tnga ne iing kmie, namar ka jingma ka la ap lypa ia ki lada ki leh bakla, ka jingpoi sah iing wir bad kiwei kiwei de ki daw. Tangba, ha ka jingwad jong nga, nga shem ba ka tynrai jong kine kiei kiei baroh ka wan na ka daw ba u shynrang um don satia ha ka jaka kaba u dei ban don. Ngi ju pynmlien ban ong ba u shynrang u long u rishot ka iing, u khlieh ka iing, hynrei ka rukom dustur jong ngi kam ailad satia u ba un long rishot ne khlieh ka iing. U long pynban uba shongsyier ha la ka jong ka iing namar ha kano kano ka por u lah ban shah beh na iing tnga ne iing kmie bad u kylla long nongwei ha iing kmie ne iing tnga.
Ka long kaei kaei kaba sngewtynnad ban pyrkhat ba katno ngi shim khia haba ka pang ka shitom ka ban ha ka met jong ngi bad haba ngi pang ngi pyshang ban shim dawai ne wad ia ki hospital kiba biang ban ioh ka jingsumar kaba bha khnang ba ngi lah ban ioh noh ia ka met kaba koit ba khiah. Hynrei, ha kaba iadei pat bad ka jingpang kaba ngi shem ha ki longiing longsem bad ha ka jaidbynriew hi baroh kawei, ngim i pyrwa eiei ban wad ia ka jingsumar kaba biang kaba lah ban pynkhiah ia ka bym khlain bad bym skhem ha ki longiing longsem jong ngi. Hynrei ngi ong ka biang beit kam lei lei, namar ngi long kiba kyrpang na ki ri jong ka pyrthei baroh namar ba ngi long ka jaidbynriew kaba ai jait sha ka kmie. Hynrei, ngim ju poi ban pyrkhat pat ba ka jinglong kyrpang jong ngi ka la sdang poi pynban sha ka jingduh jait suki pa suki. Nga ngeit ba ka la dei ka por ia ngi ban kylli balei ki ri jong ka pyrthei baroh ki ai jait sha u shynrang, ym sha ka kynthei?
Nga la pynpaw ia ki soh kiba paw hapdeng ki shynrang Khasi jong ngi bad ha kane ka por nga kwah ban leit kham jylliew bad kata ka long ban kren ia u tynrai uba pynlong bad pynpaw ia ki soh kiba nga la kdew haneng:
Nga shem ba baroh ki ri jong ka pyrthei baroh ki don ia la ka jong ka rukom dustur bad bunsien kine ki rukom dutur ki wan long lyngba ka jingngeit kiba lah don lypa hapdeng ka ri bad ka jaidbynriew jong ki. Ban buh ha kawei pat ka kyntien, ka jingngeit kaba ngi ngeit ka ktah bad khring ia ka rukom pyrkhat jong ngi bad lyngba ka jingngeit kaba ngi ngeit ngi thaw ruh ia kine ki rukom dustur kiba don hapoh ka jaidbynriew. Ngam don ia ka por ban kren ia kawei pa kawei ka jingngeit kaba don ha ka pyrthei, hynrei kum ki riew pyrkhat ngi dei bad shim ia ka por ban wad khnang ba ngi lah ban shem hi dalade ia ka jingshisha.
Kane kawei ngin shem ba, baroh ki niam bad ki jingngeit bapher bapher ki don ia ka jingmut ne lamphrang kaba katto katne shaphang ka jingshisha, hynrei ym baroh ki long kiba shisha. Kum ha ka jingkhein, ka don tang kawei ka jubab kaba dei bad baroh ka long ka bym dei, hynrei ki don ki jubab ki bym dei ki kham jan ban ia kiwei pat.
Nga sngewdei ia ka jingkren jong iwei i paralok jong nga, i ong ba dei ka jingngeit Khristan kaba pynsah ia ngi kum ka jaidbynriew, lym kumta naduh mynno ngi la dep long lypa ki mraw ha la ka jong ka ri.
Ka jingthmu kaba nyngkong jong nga ka long ba nga kwah ban kren sha ki riewngeit Khristan baroh. Kum ki Khristan ngi dei ban sngewthuh ia kaei kaba ngi ngeit bad balei ngi ngeit. Lym kumta ngin ym lah ban sngewthuh ban pyniapher ia kaba dei na ka bym dei. Shuwa ba ka Khubor Babha ka wan sha kane ka ri jong ngi, ngi la don lypa ia la ka jong ka jingngeit kaba ngi khot ka jingngeit Tynrai. Namar ba ngi la don ha kane ka jingngeit Tynrai naduh ka por mynshuwa ka ktah ruh ia ka rukom pyrkhat jong ngi ha kaba iadei bad ka rukom peit jong ngi ia kane ka pyrthei bad ha kaba thaw ia ka rukom dustur hapdeng ka jaidbynriew jong ngi. Hynrei, hadien ba ngi la pdiang ia ka Khubor Babha bad ngi la long Khristan ka jingmut jingpyrkhat ne ka rukom pyrkhat jong ngi ka la kylla baklybak na kaei kaba ngi ju pyrkhat. Ngam shym la ong ba ka jingngeit Khriatan ka la wan ban pynduh lut ia ka rukom dustur jong ngi, kumba bun ki ong ba ka long kumta. Hynrei, ki don shibun kiei kiei kiba don ha ka rukom dustur jong ngi ki Khasi kiba bha shisha bad ki don ruh kiba ngi hap ban thew la ki long ne em kiba shisha. Kum kiba ngeit Khristan ngi thew ia kiei kiei baroh da ka Ktien U Blei (Baibl). Haba nga ong ba ngi dei ban thew katba kum ka Ktien U Blei ka mut, ngi dei ban tip ka Baibl ka ong kumno halor ka bynta kaba ngi shem ba ka don ka jingiatyngkhuh bad ki rukom dustur.
Shim kum ia kane ka nuksa, ka Baibl ka ong ba, U Blei U la thaw ia ngi ha ka dur jong U bad U la thaw nyngkong ia u Adam bad na u Adam, ka wan mih ka Im, hynrei ha ka rukom dustur jong ngi pat ka don ban ong kumno halor kane? Katba kum ka jingtip jong nga, ngi don tang ki khanatang (myth). Phin shem ba lada phi wad ia ki jingngeit kiba don ha kane ka pyrthei baroh bun na ki, ki don ha ka dur jong ka khanatang (myth), ym ha ka jingshisha. Namarkata, lada ngi ong ba ka Ktien U Blei ka long kaba shisha, kum ki Khristan ngi dei ban rai bad ngim lah ban iakhleh jaktung bad kiwei pat.
Ka Baibl ka kren shai ba, haba U Blei U la thaw shuwa ia u Adam bad na u Adam, ka wan mih ka im. Ka don kawei ka por kaba nga kylli na uwei u briew uba dang long niam Khasi ia ki briew kiba nyngkong ha ka pyrthei, ym shym la ong ka Iawbei bad Thawlang, hynrei u ong ba dei u Adam bad ka Im. Hynrei, nga ong ha u ba ki Khristan ki ngeit ia kata bad u shu sngap and rkhie ia nga. Namarkata, u briew u wad bad iai wad ia ka jingshisha tad haduh ba un da lap ia ka jubab kaba lah ban pynhun ia u.
Te U Blei u hukum ia u Adam bad ka Im ba kim dei ban bam ia u soh na uwei na ki dieng uba don ha kper. Hynrei ki bam ia uta u soh bad ki leh pyrshah ia kaei kaba U Blei U hukum. Te, hangne kaba sngewtynnad ban pyrkhat ka long ba, hadien ba u Adam bad ka Im ki la leh pop, iano U Blei U leit ban kylli nyngkong? Ia u Adam ne ka Im? Nga ngeit baroh ngi tip bha dei iano, dei ia u Adam, watla ngi tip ba dei ka Im kaba leh pop nyngkong ym u Adam. Hangne ka pynpaw shai ba u shynrang u don ia ka jingkitkhlieh kaba khraw la ka long ha ki longiing longsem, ka imlang sahlang bad ka jaidbynriew hi baroh. Namar, kaei kaba ngi ioh jinghikai hangne ka long, lada jia eiei ha ka longing longsem, ka imlang sahlang bad ka ri bad ka jaidbynriew, U Blei Un ym pan jubab na ka kynthei, hynrei beit na u shynrang. Bad ngin shem ruh ha ka Kitab Bathymmai U Jisu U ong ba, u shynrang u dei u khieh ka iing, ym u tdong ka iing. Ka Kitab Barim bad Kitab Bathymmai ki la kren shai halor ka kamram bad ka jingkitkhlieh jong u shynrang, hynrei ka rukom dustur jong ngi pat ka long pynban pyrshah ia kaei kaba ka Ktien U Blei ka pynpaw. Nga ngeit ba ka daw jong ka jingtlot bad ka jingbymskhem ha ki longiing longsem hapoh ka ri bad ka jaidbynriew jong ngi, ka dei namar ba ngi la iaid lait na kaei kaba U Blei U hukum. Bad lada ka jingaijait katba kum ka rukom dustur jong ngi ka iaid lait na kaei kaba U Blei U la buh, ka mut kaei kaba ngi la iai bud haduh mynta ka la long lypa ka jingiashong sang. Namarkata, ka dei kein ia ngi ban iohi bad mad ia kine kiei kiei baroh kiba wan jia ha ka jaidbynriew jong ngi mynta.
Hooid, ngam shym la ong ba lada ngi ai jait sha u shynrang kan ym don shuh kano kano ka jingtlot ne ka jingduna bad ngi tip bha ba kam don ruh kano kano ka jaidbynriew kaba biang lut nadong hadong, hynrei kaba jied ia ka lynti kaba dei bad kaba bha ka kham lah ban ia kaba jied ia kaba sniew.
Ka dei ia ngi ki Khristan ban bishar la ka Ktien U Blei ka long kaba shisha ne kaei kaba don ha ka rukom dustur ka long kaba shisha? Kumba nga la ong, shibun kiba don ha ka rukom dustur jong ngi ki long kiba bha bad ki don pat kiba ngi hap ban pyrkhat bad thew da ka Ktien U Blei la ka long ne em kaba bha na ka bynta ka jiadbynriew hi baroh kawei. “Hakhmih ha kane ka sngi nga buh hakhmat jong phi ka lynti ka jingim bad ka jingiap, jied hi ma phi.”
Ha ka jingpeit jong nga, ka jingai jait sha u shynrang ka dei ka kynroh kaba khadduh kaba lah ban pynsah ia ngi kum ka jaidbynriew. Ngin lah ban iohi ia ka jingkhie im biang pat kum ka jaidbynriew, tang lada u shynrang u ioh ia ka jaka kaba u dei ban don, kaba U Blei hi U la dep buh lypa naduh mynbarim. Lada u shynrang u ioh ia ka jaka kaba u dei ban don, ngin iohi kein ia ka mynsiem ba shynrang bad ia u Khasi uba phim dei ban ialehkai.
Khadduh khadwai, ka jingpyrshang ban pynduh ia ki kynthei Khasi ban long ki Khasi ba pura lada ki ioh tnga nongwei, ka jingiakhun ILP bad kiwei kiwei de ki mat ban tehlakam ia ka jingwan rung kyrthep jong ki briew kiba na bar ka long da shisha kaba biang palat lada ngi pyrkhat, hynrei kine baroh ki long tang kiba shipor. Tangba, ka jingai jait sha u shynrang ka dei ka nongrim kaba khlain bad kaba skhem bad ym don mano mano ba lah ban pynkhih ia ngi kum ka jaidbynriew. Dei ka longing longsem kaba skhem bad kaba khlain kaba pynlong kein ia ka jaidbynriew kaba khraw.