B.M Pugh
[ba bteng] Lah ruh ban pynkoit ia u dieng uba ioh ia kane ka jingpang da kaba tah da ka dawai kaba la shna kum ne: khleh shi ser u tutia, shi ser ka shun, 4 gallon ka um. Ia kane ka dawai lah ban khyllan ha ka jaka kaba paw kane ka jingpang ynda la khrud noh ia ka snep na ka jaka kaba don kane ka jingpang. Lah ban pyrshang ruh da ka ‘Creosote oil’ kaba la khleh kham bun bad ka um lada ym ioh ia katei ka dawai. Ka Jingkheit Bad Die Soh U dieng sohniamtra u shim kumba 8 snem shuwa ba un soh bha; hynrei kumba nga la ong haneng, lada shu bod ia u ka jingseisoh ka kham long kloi shibun. Ka jingsoh ha ri Khasi-Jaintia ka long shisien shi snem, hynrei ha ki katto katne ki jaka ha ri India ki lah ruh ban ioh soh ar sien shi snem. Ki sohniamtra ha ri Khasi-Jaintia ki la sdang ban saw khmut haduh shiteng u bnai October, hynrei ka jingkheit soh kaba thikna ka long naduh u bnai December haduh u nai February. Ka jingkheit soh ha ri Khasi-Jaintia haduh mynta ka dang long ha ka rukom kaba bieit bad kaba khlem akor. U Dr. Mitra, uba la long haduh u Director jong ka jingrep ha ka jylla Assam, u ong ba kumba 30 haduh 40 ki soh ha man la ka shispah ki shu lehnohei namar ba ki nongkheit ki kheit khlem akor, ha ka jinghap ba beh ka lyer bad na ka jing bymbiang ka rukom ban die ia ki. Ka rukom kaba bha eh ban kheit kaba ki ju leh ha kylleng ka pyrthei ka long ban pyndonkam da ka jingkieng, ka kynja khainshi (clipper), bad ka pla. Ia ki soh dei ban da sumar bha haba kheit khnang ba kin ym mong bad ba kin ym pyut lehnohei hadien.
Kumta ha ka jaka ban shu khyrwait ia ki kumba ki ju leh mynta, dei ban shu khap da ka khainshi (Clipper) ia ka tnat kaba iasoh bad u soh najan tdong jong u soh, nangta sa thep ia ki ha ka pla. Ynda ka pla ka la dap sa hiar ban theh ia ki ha ka shang lane ha ka synduk. Kine ki shang bad ki synduk ki lah ban long kito ha kiba yn shalan ia u soh sha ki shnong kiba jngai kum sha Kolkata (Calcutta). Lada phah ia ki ha u shang dei ban da sop bha ia uta u shang bad ban da tap da ka jingtap shang khnang ba yn ym don mano mano ban khlaw ia ki ha lynti. Kaba kham bha ka long ban leit rah ia u soh sha iing bad ban da jied (grade) ia ki katkum ia ki klas (class) ki klas, katkum ka jingitynnad jong ki. Ia kine ki soh sa thep ha ki synduk dieng kiba sting bad, lada lah ban ioh, ki da sop kyrpang ruh ha ka kot sada stang (tissue paper) ia uwei uwei u soh. Lada leh kumne u lah ban sah slem bad ban leit jngai. Lada kheit sumar ha katei ka rukom lah ban buh ia u soh ruh kham slem. Hynrei ka rukom kaba bha eh ban buh slem ia u soh ka long ban buh ha ka jaka kaba khriat ha kaba ka jingshit ka long tang 40 degree (Farenheit). Don mynta ki jaka buh soh ha ri India ha kiba ki pynhiar ia ka jingshit haduh 40 degree. Kane ka rukom buh soh ka donkam ia ka elektrik. Ha ri Khasi-Jaintia ruh kin sa ioh kum kitei ki iing buh soh. Ha ka jingpyrkhat jong nga, kaba donkam eh ia u nongrep soh ka long ka jingdie (marketing) ia u soh. Nga ngeit ba ka jingrep soh kan ym lah ban roi stet lymda ki nongrep soh ki lah ban die ia u soh ha ka dor kaba pynmyntoi ia ki. Ka rukom die soh kaba kumba ka long mynta ka long ka bym wallam jingmyntoi shibun ia u nongrep soh. Ki nongrep kiba sian ki dei ban ia synjuk lang ha kaba die ia u soh. Ha California ia u sohniamtra baroh ha kata ka jaka, la die da ka jingialang kaba ki khot ka ‘California Fruit Growers Association’.
Ngi donkam kum kata ka jingialang ha ri Khasi-Jaintia ruh. Kane ka jingialang kan iarap ym tang ban die hynrei ban wad ia ki rukom thymmai ban rep soh bad ban kham pynroi ia ka jingmyntoi ne iohnong. U Dr. Mitra u la thoh naduh ka snem 1928 ba ka por ka la poi ha ri Khasi-Jaintia ba ki la dei ban pynlong kum kata ka jingialang. Kane ka jingialang kan wad ruh ia ki buit bad kan hikai ruh kumno ban pyndonkam ia u sohniamtra, sohniangriang bad kiwei kiwei ki soh ban shna marmalade, lane orange juice lane orange syrup. U sohniamtra u long uwei na ki soh uba bha eh na ka bynta ka met u briew bad ka jingkoit jingkhiah jong u. La ngi don shibun u sohniamtra ha ka ri Khasi-Jaintia jong ngi, hynrei ka jingbam soh ka dang duna. Kaba bam soh shuwa lane tang shu lah bam, ka long rukom kaba bha kaba ngi lah ban bud na ki nong America ne ki Phareng. U Soh-myndong (Limes and Lemons) Lait na u sohniamtra, u sohmyndong u long uwei pat uba kham donkam ban ia kiwei kiwei pat ki sohjew sohthiang (Citrus fruits) kiba ngi thung bha ha ri Khasi. La katta ruh ka jingthung sohmyndong kam pat da long kaba biang haba ianujor bad ka jingiathung sohmyndong sha kiwei kiwei pat ki bynta jong ka ri India, bad haba peit ruh ia ka jingkhaii sohmyndong ha kane ka ri India jong ngi u sohmyndong u long ruh u jaid soh uba bit bha na ka bynta ka jingkhaii, namar ba u lah ban sah kham slem bad lah ruh ban shalan ia u kham jngai ban ia u sohniamtra. Nga ngeit namarkata ba ka jingthung sohmyndong kan sa kham roi ha ki ri lum Khasi-Jaintia jong ngi. Ha ka ri India imat don lai jaid ki sohmyndong kiba ki ju kham thung. Kita ki long kine harum:- (1) u sohmyndong rit (Citrus aurantifolia) uba ki khot ha ka ktien phareng lime bad ha ka ktien Hindustani nimbu lane kagzi nimbu (2) u sohmyndong jew (Citrus limgnia) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘sour lemon’ bad ha ka ktien Hinustani ‘khatta’ lane ‘Pahari nimbu’ bad (3) u sohmyndong dong thiang (Citrus limonia var limetta) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘sweet lemon’ bad ha ka ktien Hindustani ‘mitha nimbu’. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?