B.M Pugh
[ba bteng] Kiwei pat ki bynta jong u jingthung kiba donkam ban batai lyngkot ki long u soh bad u symbai. Ngi lah ban ong ba u symba u long u khun uba mih na katei ka jingiapoikha ha ki jingthung. U soh u long tang ka sop kaba ri ia u symbai. Ki rong u soh, bad wat ka dur ka dar jong u, ka shu iarap tang ban pynlong ia u symbai uba seisoh, bad uba lah ban pynmih khun lashai lashisngi.
Ka rong jong u soh ka iarap ia u ban ring pah ia ki sim ne ki mrad ban iohi ia u kumta ba kin leit rah ia u soh bad ki symbai kiba don hapoh jong u sha kylleng ki jaka. Kane ka iarap ban pynroi ia uta u jingthung. Kane imat ka long ka buit jong ka mariang ban ym pynduhjaid ia uno-uno u jingthung. Ki nongrep ki donkam ban kynmaw ia kane ba ki jingthung baroh kiba long tang na u symbai kim lah ban long khlem u symbai; kumta lada ngi pynjot ia u symbai ngi la pynjot ia u jingthung uba lah ban long na u. Kiba bun eh na ki niut kiba long ki nognshun jong u nongrep ki long na ki symbai. Lada ngin ym shah ia kita ki niut ba kin pynmih symbai, kata ngi la lah ban pynduh ia ki. La kumta ruh, don ki niut, kum u lang pur, kiba roi khlem symbai.
LYNNONG – 3
KA KHYNDEW BAD KA JINGREP
Ha ka lynnong kaba ar nga la ong ba kaba bun na ka jingbam jong u jingthung ka wan na ka l’er kaba ki khot ka karbon daioksaid. Hynrei u jingthung um lah ban im tang da ka jingbam kaba u ioh na ka l’er; u donkam ia ka um, kumba nga la ong ha katei ka lynnong, bad u donkam ruh katto katne ki jaid jingbam kiba wan na ka khyndew. Ki jingthung baroh ki donkam la kumno kumno shiphew tylli ki met tynrai, bad khlem kita kim lah ban long.
Kine ki long ka karbon (carbon), ka haidrojen (hydrogen), ka oksijen (oxygen) ka phosphoros (phosphorus), ka potassiom (potassium), ka naitrojen (nitrogen), ka kalsiom (calcium), ka nar (iron), u kyndok (sulphur), bad ka magnisiom (magnesium). Na kine ki shiphew tylli ki met tynrai, ka karbon ka wan na ka karbon daioksaid, kata ka l’er kumba la pyni mynshuwa; ka haidrojen bad ka oksijen pat ki wan na ka um, namar ba ka um ka long na kine ki artylli ki met tynrai. Ki hynniew kiba sah pat ki wan na ka khyndew. Kumta lada kano kano ka khyndew kam don kine ki hynniew tylli ki met tynrai, uno uno u jingthung um lah ban mih ha ka. Kaba sngewbha ban pyntip ia ki nongrep ka long ba ki khyndew baroh ki don kyrhai ia kiba bun na kitei ki met tynrai.
Ki khyndew baroh ha kane ka ri India jong ngi baroh kawei bad ha ri Khasi-Jaintia ruh ki duna eh tang ia ka naitrojen. Ki lah ruh ban duna ia ka phosphoros bad teng-teng ia ka potassiom bad kalsiom, hynrei ka biang ia ka nar, u kyndok bad ka magnisiom. U nongrep namarkata u donkam ban ialeh katba lah ban pynroi ia ka naitrojen ha ka khyndew jong u lada u khmih lynti ban ioh ki jingthung kiba bha. U donkam ruh ban ai habadei badei katto katne ka phosphoros bad ka potasiom. Teng teng u donkam ruh ban ai katto katne ka kalsiom ne wat ka nar ruh. U nongrep u lah namarkata ban kylli kumno un ai ia kine ki met tynrai ha ka khyndew khnang ba u jingthung un met bha. Ngan pyrshang harum ban batai kumno ki riew sngewthuh ki leh ia kane.
Ngi la ong ha ka lynnong kaba ar ba kawei na ki bynta jong kane ka l’er kaba don baroh sawdong jong ngi ka long ka karbon daioksaid; kawei pat ka long ka naitrojen. Kane ka naitrojen ka kham bun palat ban ia kiwei pat ki jaid l’er. Kane ka naitrojen haba ka iasoh pat bad kiwei pat ki met tynrai ka lah ban long ka jingbam jong ki jingthung. Ngi ju shem ia ka ha ka khyndew haba ka iasoh bad ka potassiom bad ka oksijen, ka da pynlong ka kynja met kaba ki khot ka potassiom naitret (potassium nitrate); lane ka lah ban iasoh bad ka sodiom (sodium) bad ka oksijen ka da pynlong ka kynja met kaba ki khot ka sodium naitret (sodium nitrate); lane ka lah ban iasoh bad kiwei-kiwei pat ki met tynrai kiba iapher-iapher ka da pynlong ka kynja met kiba don ka naitrojen. Namar ba kine ki kynja met kim don biang ha ka khyndew, la donkam ban ai katto katne ki kynja sboh, lane ban leh ei-ei ban pynroi ia ka naitrojen ha ka khyndew.
Don la kumno-kumno saw jaid ki kynja sboh kiba don kane ka naitrojen, bad haba ai ia ki ha ka khyndew ki pynroi ia ka naitrojen bad kumta ka pynsboh ia ka khyndew. Kine ki long : (1) Ka eit jong ki kynja mrad baroh, (2) Ki jingthung sboh, (3) Ki sboh dawai, (4) Ki sboh shaba.
Ki Eit Ki Kynja Mrad Baroh:
Ha kane ka ri jong ngi ka sboh kaba ngi tip bha eh ka long katei kaba nyngkong. Ka eit masi, eit kulai, eit sniang, eit blang ne langbrot, eit syiar, bad ka kai bri (night soil), ki long baroh kiba don kane ka naitrojen. Ki nongep ha ri Khasi-Jaintia ki tip bha ia ka jingdonkam ka eit masi namar ba ki masi ki long kiba bun eh ha ki jingri ha ka ri. Hynrei ha ka jingshisha ka eit masi ka long ka bym da bha eh kat ki eit na kiwei kiwei pat ki jingri. Lada shim hi tang ia ka eit, ka jingdon jong ka naitrojen haba ianujor ka long kumne. Ha ka 100 mon ka eit masi, 20 ser ha ka eit kulai, 24 ser ha ka eit sniang, 32 ser ha ka eit blang bad 40 ser ha ka kai bri. Hynrei ka jingkordor jong ka sboh kaba ngi ioh na ka eit jong ki mrad ka shong eh ha ka jingiakhleh ka eit bad ka um pynjhieh. Ha ka jingshisha, lait na ka um pynjhieh jong ka sniang, ka um pynjhieh jong kiwei pat ki mrad ka kham bun ka naitrojen ban ha ka eit jong kita ki mrad. Ha ka 100 mon ka um pynjhieh don kumba 32 ser ka naitrojen ha ka um pynjhieh masi, 48 ser ha ka um pynjhieh kulai, 12 ser ha ka um pynjhieh sniang, 56 ser ha ka um pynjhieh ka langbrot ne ka blang, bad 24 ha ka um pynjhieh u briew. Kane ka long kaba donkam eh ban sngewthuh namar ha ka ri Khasi-Jaintia jong ngi bad ha ri India baroh kawei u nongrep um da suidniew eh ia ka um pynjhieh ka masi ne jong kino kino ki jingri. Lada ngim suitniew bad ngi iehnoh ia ka um pynjhieh ka masi ngi duh noh la kumno-kumno marshiteng na ka naitrojen kaba dei ban don ha ka sboh. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?