B.M Pugh
[ba bteng] Ha ki jaka riat pat ha kiba ka um ka tuid shar-shar, lymda ki diengsoh ki lah ban ioh um kaba biang ha ki bnai November haduh March kata ka brisoh ka lah ban duh baroh kawei. Ha kum kine ki jaka khyndew ka dei ban long kaba khleh dew byrtha bad ka dei ban don kham bun ki sla pyut bad ki dieng ki siej ba la pyut bha (dead organic matter). Kaba kham bha eh ha ki jaka riat kum kita ka long ban shna ki kyrdon (terrace), lane ban pynmadan bha tang ia ka jaka ha kaba yn thung ia u diengsoh bad ban iehnoh ia u phlang lane ki niut ki nier sawdong jong u, khnang ba ka khyndew kan ym tuid lehnohei bad ba kan bat ruh ia ka um slap. Lada buh da ki maw shaphang ba sharing ruh kan iarap shibun ban pynneh ia ka sboh bad ia ka um. Ia u sohniamtra dei ban thung nyngkong ha ki jaka sara.
Kane ka dei ban long ka jaka kaba sngem bad kaba dei sngi malu-mala, bad kaba sboh bha ruh. Ynda ka bneng ka la sdang ban shit bad ynda ka la sdang slap dei ban puh bad ban da kynroi bha ia ka jaka. Nangta pat sa ber ia ki symbai bad sa tep pat malu mala da ka khyndew kaba sboh najrong. Lada ka jaka ka long kaba sngem lehse ym da donkam ban ai um ei ei, hynrei lada kam da sngem bha kata dei ban da ai um (irrigate). Ia kane ka jaka lah ban da tap da u kynja phlang kum u lynnai lane da u kdait khnang ba ka jaka kan sah sngem hynrei ka dei ban ioh ruh katto katne ka sngi. Haba-dei-badei ia une u phlang ki da kynrong hajrong kum ka kyndun. Lada leh kumne ruh ka kyndun ka dei ban stang bha ka jingsop khnang ba ki kjat sngi ki lah ban shoh ia ka khyndew teng teng.
Kane ka pyniap ia ki katto katne ki jingpang kiba lah ban pyniap ia ki sara kiba dang lung. Haba don kum kita ki jingpang ki tap ia ka khyndew da u shyiap uba narud wah, namar une u kham rkhiang kloi haba buh hajrong. Ynda kine ki sara ki la kham heh, ki leit rah ia ki ha kawei pat ka jaka ha kaba ki ieh ia ki haduh shi snem lane ar snem, bad nangta pat ki sa leit thung sha ka bri soh. Ha kiwei pat ki ri jong ka pyrthei bad mynta wat ha Assam ruh kim ju thung beit da u sohniamtra uba ki ioh na u symbai sohniamtra. Hynrei ki shu bod (bud) ha uwei pat u diengsoh uba iadei kur bad u sohniamtra lane ha uwei pat u sohniamtra, lada uta u dieng u dei na ka jaid kaba pynmih ki thied kiba khlain bad uba iadei kur bad u sohniamtra kum u sohmyndong, sohniangriang, sohkwit, bad kiwei kiwei de. Ngan sa batai kham bha ia kane hadien. Ngan iathuh shaphang kane ha kane ka jaka namar lada ngi shu bod (bud), kata ngi dei ban thung ha ki jaka sara (nursery) ym da ki symbai jong u sohniamtra uba ngi kwah ban thung ha diengsoh ha uba ngi kwah ban bod. Katkum kaba mih na ka jingtohkit bad ka jingpyrshang jong u Dr. Nandi bad u Mr. Bhattacharyy ha ka Citrus Research Station kaba ha Burnihat kaba kumba sanphew mail na Shillong, ki la shem ba u diengsoh (soh sying) uba ki khot ha ka ktien Bengalee Pani Jamir (Citrus Ilmonia variety Iimetta) u long imat uba bha tam, kata katkum ka jingheh bad jingsan jong u ha ka jaka sara. Kim pat lah ban rai kut lada une u long shisha uba bha tam bad la un iaineh uba bha tam shi rta. Uwei pat u jaid soh uba ki la shem ba u long uba bit ban bod u long u sohmyndong Khasi (Citrus Iimonia). Utei u Pani Jamir ruh u long u soh myndong tangba u iapher na u soh myndong Khasi namar ba u long uba lytuin ka dur (oblong), bad u long u bym da jew eh kum u soh myndong Khasi (rough lemon). U sohniangriang ruh u lah ban long uba bit eh ban bod. Kumta ha ka jaka ban sara da u sohniamtra ka bha pynban ban sara da ki sohmyndong lane da u sohniangriang, bad ynda bod ha kine da u sohniamtra uba ngi la jied, u soh uba ngin ioh u’n long u sohniamtra hynrei ki thied ki jaw kiba hapoh khyndew kin long ki jong u sohmyndong lane u sohniangriang.
Ha ki jaka ha kiba ka long kaba shitom ia ki sara ban long, ki ju thung ia ki symbai jong kine ki soh ha ki khiew khyndew syntiew. Ia kine ki khiew khyndew ki pyndap bha da ka khyndew kaba sboh kaba don shibun ka sboh jong ki sla dieng kiba la pyut (leaf-mould), bad hadien kata ki sa thung ia ki symbai bad ki sa ai um. Ia ki khiew ki buh hapoh ka ing dara bad ki ai um man la ka teng. Lada ki soh sara ki ioh jingpang ki sei ia ki shabar ha ka sngi khnang ba kan iap ka jingpang. Ynda ki la kham heh ki sa leit thung ia ki ha jaka ha kaba kin buh haduh ba kin da dap kumba shisnem haduh ba ynda bod ia ki. Ia kane ka jaka ki khot ka ‘stock seedbed’ ha ka ktien phareng. Ynda la bod ia ki, ki sa leit rah ia ki sha bri bad ki thung ia ki hangta. Ha ka ‘stock seed-bed’ ki thung ha ka jingjngai kumba ar phut shiteng na uwei u lain ha uwei pat, bad kumba 16 inshi na uwei u dieng ha uwei pat u dieng ha u lain. Shuwa ba ngan thoh shuh shuh shaphang u sohniamtra nga sngew dei ban da batai bha shaphang kaba bod (budding). Kane ka long sriem ia kaba krab (grafting), tangba ha krab ki pyndonkam da ka tnat, hynrei ha kaba bod ki pyndonkam tang da i shylluit-tnat uba dang sdang ban mih. Ha kaba krab lane bod dei ban da jied shuwa ia u dieng trai bad ia u dieng kliar. U dieng trai (stock) uba bit eh kumba nga la ong haneng imat u dei u sohmyndong. Ia u dieng kliar (scion) pat dei ban da jied sumar bha. Ki ju shim ia ki shylluit na ka bynta u dieng kliar na u diengsoh uba bha tam ha ka bri, kumta ba u soh un long thik kum u jong uta na uba la shim ia kine ki shylluit. Kaba krab lane kaba bod ka long ban pyniasoh ar tylli ki diengsoh kiba iapher, u dieng trai uba don ki thied bad ka met kaba khlain bad u dieng kliar pat uba soh bha bad uba thiang. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?