B.M Pugh
[ba bteng] LYNNONG 18
U KOPHI U Kophi u long u jingthung uba dang wan shen sha ri Khasi-Jaintia bad hapdeng kine ki khyndiat snem ki nongrep ki la ithuh bha ia u. Hynrei ka jingrep kophi imat kam da roi stet kumba ngi dei ban khmih lynti. Nga ngeit namarkata ba kane ka jingthoh ha kane ka lynnong kan kham pynroi ia ka jingrep kophi ha ki ri lum Khasi-Jaintia jong ngi. U kophi imat u long u jingthung uba la wallam na ka ri Africa ha kaba ngi shem bun jaid (Species) ki kophi. Ki kophi ha kata ka ri ki mih ia ka khlaw ka btap. Hynrei na kine ki kophi kiba bun jaid, don ar jait kiba ki ju thung eh na ka bynta ba kin shna ia u kophi uba ki pyndonkam na ka bynta ka jingdih; kine ki ar jaid ki long (1) Coffea robusta, bad (2) Coffea arabica. Une uba nyngkong u long uba kham met bah ban ia uba ar; u lah ban jrong naduh kumba 15 haduh 25 phut bad ka met (trunk) jong u ka lah ban long haduh kumba 8 inshi na shiliang ha shiliang (diameter).
Ka rukom san jong u ka long katkum ka jaka; lada ka jaka ka long kaba lait na ki dieng bah; kata u piar bha ki tnat bad ki tnat ruh ki mih naduh jan khyndew. Hynrei ha ki jaka kiba kham shar ki diengbah, une u kophi u lah ban don tang uwei u met bah uba jrong tang kumba 8 phut, ne kham palat ruh. Ki symboh jong u kophi robusta kim da heh eh kat ki jong u kophi arabica, la ka jingmih na une u kophi ka kham palat ban ia kaba na u kophi arabica, hynrei u kophi uba ki ioh na u arabica imat u kham bha ban ia na u robusta. U robusta imat u kham lait ruh na ki jingpang bad na ki khniang kiba pynjot ia u, hynrei u kham iap kloi ban ia u arabica lada duna ka um ha ka khyndew. Ha ki jaka kiba kham jur u slap pat u kham mih syntiew bad soh kham bun ban ia u arabica. U kophi robusta u don ruh kham bun ki thied kiba pur hajan ka sla khyndew. U soh ruh imat u kham shim por slem ban long ha u robusta, ka shim kumba 7 haduh 8 bnai naduh ba mih ki syntiew; hynrei ha u arabica ka shim por tang kumba 6 bnai. U kophi u long bha ha ki jaka kiba ka jingjrong (altitude) jong ki ka long kumba 2500 phut haduh 5000 phut. U mih kham bha ruh ha ki jaka ha kiba don katto katne ka jingkah sngi na ki dieng bah.
Ha ri Khasi-Jaintia imat um da long bha lada ka jingjrong (altitude) jong ka jaka ka palat ia ka 4000 phut. Ka khyndew ha kaba ki ju thung kophi ka dei ban long kaba sboh bha. Ka khyndew thymmai (virgin soil), kata ha kaba ym pat ju thung jingthung hynrei kaba dang shu lah shyrti, ka long kaba bha eh na ka bynta u kophi. Ka dei ban don shibun ka pyut ki dieng ki siej lane jong ki jingthung jingtep bad kaba sbur bha. Nga ngeit ka khyndew ha kaba ki thung kophi ha ri Khasi-Jaintia ki donkam ruh ia ka sboh shyiengsboh dpei bad kiwei kiwei ki kynja sboh. Ha ki katto katne ki ri ki shem ruh ba kaba tap ia ka khyndew da u kynja phlang ka iarap shibun ban pynmih soh kham bun. Kaba leh kumne ka iapher na kaba thung u jingthung uba tap ia ka khyndew (cover crop) kumba nga la batai haneng. U phlang uba ki pyndonkam ban tap ia ka khyndew u long u langiap uba iasriem ia u sder. Da kaba leh kumne ki ngeit ba ka jingshit jingkhriat jong ka khyndew kam da kiew ne hiar eh. Ia kaba leh kumne ki khot ‘mulching’ ha ka ktien Phareng, bad ia une u phlang lane kano kano kaba ki pyndonkam ban tap kumne ki khot ha ka ktien phareng ‘mulch’. Ka jingthung kophi ha syndah ki maw kumba ki ju leh ha ri Khasi nga ngeit ka long namar ba ki maw ruh ki trei kum ka mulch.
Ka sboh eit masi ne eit blang, ne eit sniang, ne eit kulai, ne kano kano ka eit ruh kan pynsboh ia ka khyndew bad pynbha ia u kophi. Ia u kophi, kum ia u dieng sha, ki da thung shuwa ha ki jaka sara. Ka bha ban thung ia u symbai uba dang shu lah phliat na u soh, tang ba ka kham bha ban da khleh ia u symbai bad u dpei lane bad ka dew rkhiang lada ka dohmet ka dang sah ha u shyieng. Ki jaka sara ki long kumba san phut ka jingiar bad ka jingjrong katkum ka jingdonkam. Ia ki symbai ki thung ha ki lynter kiba iajngai kumba 6 inshi bad ha ka jingjngai kumba 6 inshi na uwei u symbai ha uwei pat. Ka bha ruh ban da shna ka kyndun ka ban ai jingkah katto katne ia ka sngi ha ka por ba shit eh. Hynrei lada ka jaka sara ka long ba khlaw lane ha ka jaka ha kaba shar ki diengbah, kane ka kyndun lehse kam da donkam eh. Katba ki sara ki nangheh katta ki nang pynshah sngi ia ki khnang ba kin kham eh bad ba kin ym ioh ia ka jingpang kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘dampning off’ kaba shait ktah ia ki sara haba ki dang rit. Kane ka jingpang ka wan na ka khyndew lada ka khyndew kam ioh sngi bha. Ynda ki sara ki la don kumba shisnem ki sa thung ia ki ha bri. La katta ruh ka rta jong ki sara ka lah ban long naduh kumba 6 bnai haduh ar snem. Ka kham bha ban thung da ki sara kiba dang kham rit ban ia kiba la heh, tangba kiba rit ki donkam kham bun ka jingsumar ban ia kiba la kham heh.
Lada thung da kiba la heh ki ju mait noh ia ka kliar kumba shi taiew shuwa ban leit thung ia ki sara; hynrei lada thung da ki sara kiba dang rit, ym donkam ban da mait ia ka kliar jong ki. Ia u robusta kophi ki ju thung ia u ha ka jingjngai kumba 9 phut uwei na uwei, hynrei ia u arabica kophi ki ju thung ia u ha ka jingjngai kumba 8 phut uwei na uwei. Haba thung ia ki sara dei ban da sumar ba ki thied kin ym ia kyllain ne suhsat, hynrei dei ban da pynpiar bha ia ki ha khyndew bad ban da tynsah bha ia ka khyndew ynda la thung. kaba bha ruh ban da tih thliew lypa katto katne sngi shuwa ban thung ia ki sara. U kophi imat u donkam katto katne ka jingkah sngi ha ka bri ruh. Hynrei lada shar eh ki dieng kata ruh kan pynduna ia ka jingsei soh jong u dieng kophi. U robusta imat u kham lah ban shah ia ka jingshar ki dieng kham bha ban ia u arabica, kata lah ban thung ia u arabica ha ka bri ka bym don dieng bah ei ei [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?