B.M Pugh
[ba bteng] Ki nur ki iarap ban kit noh ia ka um haba ka bun eh. Namarba u tympew u long kum u jyrmi, kumta donkam ban da thung ki dieng ban kyrshan ia u. Ha ri dkhar ki ju kyrshan ia u tympew da ki skhen. Ia ki thning kiba ki pyndonkam ban thung ki ioh na ki lyngkha tympew kiba rim. Ki ot lyngkhot lyngkhot ia ki jyntang jong u tympew ki da ieh kumba 6 mat ha uwei uwei u thning. Ki ju dkhat noh ia ki lai tylli ki sla kiba sharud bad ki ieh pat lai tylli kiba shaneng haba thung ia ki. Ia ki kliar jong u jyntang ki bred noh. Lah ban thung ha kano kano ka por kaba syaid bad haba ka khyndew ka ioh ka um kaba biang. Ynda la thung ka donkam ban ai um (irrigate) bunsien ia u; hynrei um dei ban ioh palat eh ka um. Ynda ki la kham heh khyndiat lah ban ai sboh ia ki da ka sboh shaba jong u symbai tyrso lane da kano-kano ka sboh shaba kaba lah ban ioh; bad lah ban khleh ruh bad u dpei. Ia kane ka sboh lah ban shu buh ha kjat u jyntang tympew. Ynda ki la kham heh pat ki sa kynton khyndew. U tympew u shait ioh kawei ka jingpang kaba long na ka mangkariang kaba ki khot ha ka ktien phareng ka ‘fungus’ (kynnoh phong-gos), bad ka kyrteng kaba thikna jong kane ka fungus ka long Rhizoctonia. Kane ka jingpang ka pyniong ia u jyntang bad ka pyntlot ia u jingthung baroh uwei. Ban ialeh ia kane ka jingpang dei ban ym thung da u tympew uba la wallam na kano kano ka lyngkha kaba don kane ka jingpang, bad ym dei ruh ban rep tympew ha kajuh ka jaka ha kaba don kane ka jingpang haduh katto katne snem. Ki kjat jong ki nongtrei bri ruh ki lah ban kit ia kane ka jingpang nawei shawei.
Lah ruh ban kham pynduna ia kane ka jingpang da kaba bet ia u tutia ha kawei ka khyndew lane da kaba synreit (spray) da ka dawai kaba ki shna na u tutia bad ka shun bad ban pynlong ka jingkhleh kumba nga la batai ha ka lynnong shaphang u phan. Ia kane ka jingkhleh ki khot ka Bordeaux Mixture (kynnoh Bordo Mikshor) Ka jingkheit tympew ka sdang kumba lai ne saw bnai hadien kaba thung ia u, ki kheit shuwa ia ki sla kiba kham shapoh, kumba ar haduh saw sla na uwei uwei u jyntang, bad ha ka por slap kumba saw haduh hynriew sla. Ki ju kheit ruh man la ka phra ne shiphew sngi. Ka bri tympew ka lah ban neh haduh san snem ne palat ruh, tangba ka jingsei sla ka nang duna hadien ka snem kaba san. Ki don bun jaid (varieties) ki tympew, hynrei imat haduh mynta ym pat don kano kano ka jingpyrshah ban wad bad ban pyrshang ia ki. Ha Assam imat ki kham thung ia u tympew uba ki khot u ‘pew desi’, hynrei ha Bengal ki kham thung ia u ‘pew parua, lane a u ‘pew puathi’ lane ia u ‘pew parua, lane ia u ‘pew puathi lane ia u ‘pew sanehi. U tympew Khasi imat u iapher na kitei ki jaid tympew. Ka jingbam kwai bad u tympew imat ka long ka jingmlien kaba tang ha kane ka ri India. Imat kaba bam kwai hadien ba la lah bam ja ka iarap ia ka jingtylliat ia ka jingbam. Hynrei kaba bam khlem akor naduh dang step haduh ynda miet, lane ha ki por baroh, ka long khlem artatien kaba mynsaw na ka bynta ka jingkoit jingkhiah bad kaba isaitmet bad kaba pynsniew ia ka dur.
LYNNONG 17
U SHA U Sha u long uwei pat u jingthung uba ngi ngeit u lah ban roi shibun ha ri Khasi-Jaintia. Une u long u jingthung uba ki thung bha eh ha ri Assam. Na ka 8 lak ekar ka khyndew ha kaba ki thung sha ha ri India, kumba saw lak palat ka don ha Assam. Hynrei ha ri Khasi-Jaintia haduh mynta ruh ym pat don kiba da rep sha shisha, la ka ri Khasi-Jaintia la long lehse ka ri ha kaba u sha u mih nyngkong eh, namar ngi shem ba u diengsha u mih hi ia ka khlaw ka btap naduh shuwa ba ka pyrthei kan tip shaphang jong u. Ia une u diengsha ki Khasi ki tip ia u kum u diengtyrnem. U sha u long bha ha ka khyndew kaba sbur, kata ha kaba don shibun ka pyut jong ki dieng ki siej bad ha kaba ka um kam ju neh slem. Namar u long uba don kyrhai ha ki jaka khap ri dkhar, nga ngeit ba kine ki jaka ki long kiba bit eh na ka bynta u sha. Ki jaka khlaw kiba shaphang ryngngai ki long kiba bit na ka bynta ban thung sha. Ia u sha ki thung na ki dieng kiba la lah thung nyngjong ha ki jaka sara. Ki symbai ki kham long bha haba poi ka por khriat. Khnang ban ioh symbai ia u diengsha ki ju thung ha ka jingjngai kaba 10 phut uwei na uwei; bad ynda u la saw snem ki sa ngor noh ia ka tnat kaba napdeng. Hynrei ynda ka kper sha ka la long kumba 10 snem ki ju pynkhyllem noh katto katne ki dieng sha khnang ba ka jingjngai uwei na uwei kan long 14 la 14 la 20 phut. Ia ki soh kiba don u symbai ki lum ynda ki hap ha tbian bad nangta ki sa buh ia ki ha ki thliew kiba sngem kiba la tap da u phlang. Kane ynda katto katne sngi ka pynjem ban khlaw ia ki shying. Lah ban ioh ia kine ki symbai ha u bnai November ne December. Ka jaka sara ka dei ban long hajan ka kper sha, khnang ba kan kham suk ha kaba kit ba bah ia ki dieng sha kper. Ia ki symbai ki thung ha ka jingjngai kaba 5 inshi uwei na uwei, kata lada thung noh ia ki sara haba ki dang 6 bnai; hynrei ki ju thung ia ki symbai ha ka jingjngai kaba 10 inshi uwei na uwei bad lada ki thung ia ki sara ynda ki la ar snem. Ia ki jaka sara donkam ban da shna da ka kyndun kata ka kynja dara kaba la sop da u phlang khnang ba kan iada ia ki sara kiba dang rit na ka sngi. Kan kham bha lada kane ka kyndun (thatched covering) kan long kumba 5 phut na ka khyndew. Haba phut ia i sara ban leit thung sha kper dei ban da leh sumar khnang ba ka khyndew kan snoh ha ki thied, lym kumta ki sara ki lah ban iap. Ia ki sara ki thung ha ka jingjngai kaba 4 1/2 phut. Kumba 8 ne 10 ser u symbai un biang na ka bynta ka kper sha kaba shi ekar ha ka jingheh [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?