B.M Pugh
[ba bteng] U sai nalia u mih bha bad iong ha ka por step. Ka bneng kaba shit sngem ka long kaba bit eh ia une u jaid jingthung. U long bha ha ki jaka ha kiba u slap u hap kumba 70 haduh 100 inshi shi snem shisnem. La u donkam shibun ka um, la katta ruh um da long bha ha ki jaka ha kiba ka um ka neh slem. Shuwa ban thung ia u, dei ban da lur lane puh bha ia ka khyndew; nangta ki sa bet ia u symbai kumba lai haduh saw ser ha ka shi ekar. Ka kham bha ban thung khah ia u namar ki jingthung ki long beit bad ki tnat ruh kim da mih bun eh. Lada bun ki tnat, ki ksai kiba ioh na kum kita ki sainalia ki long ki bym da bha eh. Ki ju ot ia u haba u la phuh syntiew bha. Lada ot kham kloi ia k ane, kata u ksai u kham lieh itynnad hynrei u long uba kham mot-mot; hynrei lada ot kham slem pat, kata u ksai u long uba kham bha. Ynda la ot ia u sainalia ki teh song ia u. Ia kine ki song pat ki pdem hapoh um ha ka pung kaba jyndong bad kaba khuid. Um long bha ban buh ha ka um kaba tuid shaid-shaid. Kane ka jingwih um (retting) ka shim por kumba lai ne saw taiew katkum ka jingshit ne jingkhriat jong ka um. Kumta dei ban da peit bha ioh ka snep ka la pyut eh. Ynda ka snep ka la jem ki sa khoh noh ia ka snep bad ki sa sait bad lympat ia u khnang ba ka sboh ka sbiar baroh kan mih noh bad yn sah sa tang u sainalia. U Saihon (Crotolaria juncea) pat u long u jingthung uba lah ban long kham bha ha ki jaka kiba duna bha ka um lane u slap. U long bha ha ka jylla United Provinces. Nalor kaba ki thung ia une khnang na ka bynta u saihon uba ki ioh na u, ki ju thung ruh ia u khamtam na ka bynta ban kham pynsboh ia ka khyndew. Lada puh kylla ia u ha ka khyndew ka pynroi kumba 60 pound ka naitrojen ha ka shi ekar. Lada thung na ka bynta u saihon, ka jingwih (retting) ia u ha um ban pynmih saihon ka long sriem ia u sainalia.
LYNNONG 16
U TYMPEW U tympew (Piper betle) u long u jingthung uba wan lehse na Java bad uba la wanrah sha kane ka ri jong ngi lehse da ki Portuguese. Ia une mynta ki thung ha bun ki jaka ka ri India, kum ha Bombay Presidency, ha Bengal. ha Assam bad kiwei kiwei ki jaka. Ha Assam imat ki kham thung bha ha Surma Valley bad ha ki phang ri War jong ka ri Khasi-Jaintia. U tympew u long bha ha ka khyndew kaba sbur bha, kata, ka khyndew ka bym da dait eh, bad kaba don shibun ki pyut jong ki dieng ki sla (dead organic matter). Ka dei ruh ban long ka khyndew ha kaba ka um kam da neh slem eh, la u jingthung u donkam um man ka por. Ka long bha ruh ha ki jaka kiba shit kiba sngem, kata kum ki jaka ri war, bad ha ki ri dymmiew. Lada ka khyndew ka kham dum ka sboh lane katei ka pyut jong ki dieng bad ki sla (humus), lah ban ai sboh da ka eit masi lane da ki jingthung kiba lah ban puh kylla kum da u rymbaija ne uno-uno u jingthung uba iadei kur bad u. Haba thung ha ri ranab ruh, dei ban sumar ba ka khyndew kan ym tuid lehnohei sha ri dkhar. Kumba nga la ong ha ka lynnong kaba mynshuwa, kane ka khyndew kaba na jrong ka long ka sboh kaba bha eh ia ki jaid jingthung baroh. Ynda la lur ne la puh ia ka khyndew, lah ban shna ki nur bad ki kynton ha ka jingjngai kumba 4 1/2 haduh 6 phut. Ia u tympew ki sa thung ha ka jingjngai kumba 1 1/2 phut ha kine ki kynton. Ki nur ki iarap ban kit noh ia ka um haba ka bun eh. Namarba u tympew u long kum u jyrmi, kumta donkam ban da thung ki dieng ban kyrshan ia u. Ha ri dkhar ki ju kyrshan ia u tympew da ki skhen. Ia ki thning kiba ki pyndonkam ban thung ki ioh na ki lyngkha tympew kiba rim. Ki ot lyngkhot lyngkhot ia ki jyntang jong u tympew ki da ieh kumba 6 mat ha uwei uwei u thning. Ki ju dkhat noh ia ki lai tylli ki sla kiba sharud bad ki ieh pat lai tylli kiba shaneng haba thung ia ki. Ia ki kliar jong u jyntang ki bred noh. Lah ban thung ha kano kano ka por kaba syaid bad haba ka khyndew ka ioh ka um kaba biang. Ynda la thung ka donkam ban ai um (irrigate) bunsien ia u; hynrei um dei ban ioh palat eh ka um. Ynda ki la kham heh khyndiat lah ban ai sboh ia ki da ka sboh shaba jong u symbai tyrso lane da kano-kano ka sboh shaba kaba lah ban ioh; bad lah ban khleh ruh bad u dpei. Ia kane ka sboh lah ban shu buh ha kjat u jyntang tympew. Ynda ki la kham heh pat ki sa kynton khyndew. U tympew u shait ioh kawei ka jingpang kaba long na ka mangkariang kaba ki khot ha ka ktien phareng ka ‘fungus’ (kynnoh phong-gos), bad ka kyrteng kaba thikna jong kane ka fungus ka long Rhizoctonia. Kane ka jingpang ka pyniong ia u jyntang bad ka pyntlot ia u jingthung baroh uwei. Ban ialeh ia kane ka jingpang dei ban ym thung da u tympew uba la wallam na kano kano ka lyngkha kaba don kane ka jingpang, bad ym dei ruh ban rep tympew ha kajuh ka jaka ha kaba don kane ka jingpang haduh katto katne snem. Ki kjat jong ki nongtrei bri ruh ki lah ban kit ia kane ka jingpang nawei shawei. Lah ruh ban kham pynduna ia kane ka jingpang da kaba bet ia u tutia ha kawei ka khyndew lane da kaba synreit (spray) da ka dawai kaba ki shna na u tutia bad ka shun bad ban pynlong ka jingkhleh kumba nga la batai ha ka lynnong shaphang u phan. Ia kane ka jingkhleh ki khot ka Bordeaux Mixture (kynnoh Bordo Mikshor) Ka jingkheit tympew ka sdang kumba lai ne saw bnai hadien kaba thung ia u, ki kheit shuwa ia ki sla kiba kham shapoh, kumba ar haduh saw sla na uwei uwei u jyntang, bad ha ka por slap kumba saw haduh hynriew sla. Ki ju kheit ruh man la ka phra ne shiphew sngi. Ka bri tympew ka lah ban neh haduh san snem ne palat ruh, tangba ka jingsei sla ka nang duna hadien ka snem kaba san. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?