B.M Pugh
[ba bteng] Khnang ba ki symbai kin iakynduh bad ka khyndew kaba sngem, ha ri dkhar ki ju kyllan ia ki symbai da ka eit masi im. Kane ka iarap ia ki symbai ba kin speh kloi lada duna ka um ha ka khyndew. U kynphad ha ri India u ju ioh ar jaid ki jingpang; (1) ka ‘pang tlor’ (cotton wilt), bad (2) ka ‘pang pyut thied’. Khnang ban ialeh ia katei kaba nyngkong ki riewstad mynta ki la pynmih ki jaid kynphad kiba lah ban ban nym ioh ia kane ka jingpang. tang ba kine ki jaid kynphad kim long kiba iadei ia ki jaka baroh. Ia katei kaba ar ka jingpang pat, ki ngeit ba dei ban ym thung kynphad slem ha kano kano ka lyngkha ha kaba la paw kane ka jingpang. Hynrei la shem ba kane ka jingpang kaba pynpyut ia ki thied jong u kynphad ka pynpang ruh ia u rymbai ja bad ia u shana badam, kumta ba kam long kaba bit ban thung da kine ki jingthung ha ka lyngkha kaba don kane ka jingpang. U kynphad u don ruh ki nongshun kiba pynshitom ia u, bad kine ki dei ki khniang. Uba kham kongsan eh na kine u long u ‘ksain sawhon’ uba bam ia u shyieng jong u soh jong u kynphad (pink ball worm). Une u ksain u sdang bam ia ka sla, hadien kata u sa rung hapoh u soh bad u bam ia ka shyieng u da pynjakhlia ia u sai kynphad. Une u khniang hadien u kylla sha ka thapbalong kaba iabeh ia ka jingshai mynmiet. Kumta lah ban pyniap ia ka da ki jingriam sharak. Lah ban pyniap ia u khniang ha u symbai da kaba pynshit ia u symbai haduh kumba 140 digri (Fahrenheit), lane da kaba pynjynhaw da ka dawai kaba ki khot ka ‘carbon disulphide’ (kynnoh karbon daisolphaid). Kine ki rukom ialehthma kiba khadduh artylli, ki long kiba u nongrep marwei-marwei um lah ban leh, hynrei kiba dei ban ialeh lang lane leh da ka sorkar. Mynno-mynno ka ri Bengal bad ha katto-katne ki bynta ki jong ka Assam ki pynmih ki jain kiba ki shna na u kynphad kiba itynnad katta-katta, hynrei la niar eh kiba tip ia kane. Ha ri Assam ruh ka jingthain jain ka la nang duh nang duh kat haduh ba la don shibun ka jingshitom ha jylla jong ngi ha Assam na ka bynta ka jingbym dap jain. Nga ngeit ba ka jingthung kynphad ha ri Khasi-Jaintia kan pynim pat ia ka jingthain jain bad ba ki Khasi-Pnar kin ym hiar sha ka jingbieit thain jain kaba imat ki nang hiar mynta. U sai nalia (Corchorus app) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘jute’ (kynnoh jut) u long uwei pat u jingthung uba ki thung ha Assam na ka bynta u ksai (fibre) uba ki ioh na u. Ka Bengal ka long ka jaka ha kaba ki thung bha ia une u jingthung. ha ka pyrthei baroh kawei dei tang ha Bengal bad ha Assam ba ki thung ia une u jingthung. Shabar jong kine ki jaka don tang khyndiat eh u sai nalia. U sai nalia u long u jingthung uba jrong haduh kumba 10 ne 12 phut. Ka snep jong ka met jong u ka long kaba jyrngam kane kaba saw katkum la u jaid u jaid. Don ar jaid (species) u sai nalia uba ki ju thung ha Bengal bad ha Assam: (1) u tita pat (Corchorus capsularis), bad (2) u mitha pat (Corchorus olitorius). Utei uba nyngkong u don u soh uba pyllun bad ki shyieng kiba lam iong, bad ki sla pat kiba kthang. Dei na kane ka daw ba la khot ia u ‘u tita pat’, Kata ka sla kthang. Uba ar pat u don ki soh kiba jrong lytuin (Cylindrical) bad ki shyieng kiba iong bha lane kiba iong jyrngam. Ki sla pat kim kthang kum ki jong utei uba nyngkong bad namarkata la khot ia u ‘u mitha pat’. U sai nalia u mih bha bad iong ha ka por step. Ka bneng kaba shit sngem ka long kaba bit eh ia une u jaid jingthung. U long bha ha ki jaka ha kiba u slap u hap kumba 70 haduh 100 inshi shi snem shisnem. La u donkam shibun ka um, la katta ruh um da long bha ha ki jaka ha kiba ka um ka neh slem.
Shuwa ban thung ia u, dei ban da lur lane puh bha ia ka khyndew; nangta ki sa bet ia u symbai kumba lai haduh saw ser ha ka shi ekar. Ka kham bha ban thung khah ia u namar ki jingthung ki long beit bad ki tnat ruh kim da mih bun eh. Lada bun ki tnat, ki ksai kiba ioh na kum kita ki sainalia ki long ki bym da bha eh. Ki ju ot ia u haba u la phuh syntiew bha. Lada ot kham kloi ia k ane, kata u ksai u kham lieh itynnad hynrei u long uba kham mot-mot; hynrei lada ot kham slem pat, kata u ksai u long uba kham bha. Ynda la ot ia u sainalia ki teh song ia u. Ia kine ki song pat ki pdem hapoh um ha ka pung kaba jyndong bad kaba khuid. Um long bha ban buh ha ka um kaba tuid shaid-shaid. Kane ka jingwih um (retting) ka shim por kumba lai ne saw taiew katkum ka jingshit ne jingkhriat jong ka um. Kumta dei ban da peit bha ioh ka snep ka la pyut eh. Ynda ka snep ka la jem ki sa khoh noh ia ka snep bad ki sa sait bad lympat ia u khnang ba ka sboh ka sbiar baroh kan mih noh bad yn sah sa tang u sainalia. U Saihon (Crotolaria juncea) pat u long u jingthung uba lah ban long kham bha ha ki jaka kiba duna bha ka um lane u slap. U long bha ha ka jylla United Provinces. Nalor kaba ki thung ia une khnang na ka bynta u saihon uba ki ioh na u, ki ju thung ruh ia u khamtam na ka bynta ban kham pynsboh ia ka khyndew. Lada puh kylla ia u ha ka khyndew ka pynroi kumba 60 pound ka naitrojen ha ka shi ekar. Lada thung na ka bynta u saihon, ka jingwih (retting) ia u ha um ban pynmih saihon ka long sriem ia u sainalia.
LYNNONG 16
U TYMPEW U tympew (Piper betle) u long u jingthung uba wan lehse na Java bad uba la wanrah sha kane ka ri jong ngi lehse da ki Portuguese. Ia une mynta ki thung ha bun ki jaka ka ri India, kum ha Bombay Presidency, ha Bengal. ha Assam bad kiwei kiwei ki jaka. Ha Assam imat ki kham thung bha ha Surma Valley bad ha ki phang ri War jong ka ri Khasi-Jaintia. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?