B.M Pugh
[ba bteng] Ki symbai dumasla ki long kiba rit katta katta namar kata dei ban da shu sara, shuwa ba kin thung ha lyngkha. Ki jaka sara ki dei ban long ha ka dewkynroi (well-drained and friables oil), bad kiba lait na ki kynja niut baroh. Namar ba ki symbai ki long kiba rit eh, ki ju khleh ia ki bad ka khyndew lane bad u dpei shuwa ban bet ia ki khnang ba ki symbai kin ym lang eh tang shi jaka. Kane ka jaka sara ka dei ban long kaba sngem, hynrei kam dei ban long kaba ktieh. Khnang ban kiar ia kane ka jaka sara na u lap kyrthep, donkam ban da tap ia ka da ka jingsop kdait ne sder kaba niar. Ia kane ka jingsop, ka bha ban pynkynriah mynsngi khnang ba ki sara (seedlings) kin ioh sngi. Kane ka pynkhlain ia ki bad ka pyllait shibun na ki katto katne ki jingpang kiba ju kem haba ki dang rit. Lada ki la khapngiah eh ruh, donkam ban pynkynriah jaka noh katto katne khnang ba kiba dang sah kin kham khlain.
Ynda kine ki jingthung ki la speh ki sa pynkynriah ia ki sha lyngkha. Ki ju thung ia ki jngai kumba ar phut shiteng ha uwei ha uwei pat u jingthung. Tang shu lah thung ia ki, dei ban ai um, lymda kumta ki lah ban iap. Ynda la thung ia ki ha lyngkha, ym da donkam eh shibun ka jingsumar lait tang ban thiew ia ki niut lane ban shu kynroi ia ka khyndew. Khnang ban ioh u dumasla uba bha, ki ju dykhat noh da kaba shu shyit ia ki kliar jong u jingthung dumasla, kata ia u shylluit na uba u phuh (inflorescence) bad une un sa mih pat hadien. Da kaba leh kumne ka jingbam kaba dei ban leit sha ki sytiewka leit sha ki sla. Ia kaba shyit (topping) kumne, ki ju leh kham kloi na ka bynta u dumasla duma dih bad kham dier ia u dumasla sikret, namar kaba shyit ka kham pynrben ia ki sla. Khyndiat sngi hadien kaba shyit ki ju mih shibun ki tnat lung (suckers). Ia kine ruh dei ban pynkhuid noh ka met jong u dieng dumasla da kaba shu shyit lymda kumta ka jingbam jong u jingthung kaba dei ban leit sha ki sla ka noh sha kine ki tnat.
Ynda ki sla ki la sdang ban stem kata ka la dei ka por ban kheit noh ia ki lane ban ot noh ia u dumasla baroh uwei. Khnang ban ioh ka sla kaba itynnad ki ju kheit ia ki sla kumba arsien ne laisien. Hynrei lada shu ot noh shisien ot ia baroh uwei u jingthung, kata ka sla kan ym long kaba da bha eh, bad kam long ruh kaba bit ban shna sikret. Lada kheit arsien ne laisien ki ju kheit nyngkong ia ki sla kiba na kjat jong u dieng dumasla. Kine ki long ki sla kiba lah ban pynmih ia u dumasla u bym da bha eh. Hadien kata ki sa kheit ia ki sla kiba na pdeng; bad khadduh eh, ia kiba kham na kliar.
U dumasla u don katto katne ki nongshun ha lyngkha. Kaba kham kongsan eh ka long ka jingpang kaba iasyriem ia ka jingpang kaba ngi shem ha u phan bad kaba nga la khot ka jingpang pynraid. Kane ka jingpang jong u dumasla ka long na kita ki met ne ki jingthaw kiba rit shibun eh kiba ngim lah ban ioh-i wat da ka maikroskop (microscope), bad kiba ki khot ha ka ktien phareng ki ‘virus’. Kane ka jingpang ka long kaba iabit shibun. Ki ong ba ha Amerika kim ju shah ia kiba dih sikret ne dih shrut ban trei ha ki lyngkha dumasla namar ba u sikret lane u shrut uba ki dih u lah ban don kum kata ka jingpang; bad lada ktah ia uta u sikret lane u shrut bad hadien kata pat sa ktah ia u dumasla ha lyngkha, uta u dumasla lyngkha ruh u lah ban ioh ia kane ka jingpang. Kane ka jingpang ka pynmih ka rong kaba stem pateng pateng ha ka sla kaba jyrngam, bad ki sla ruh ki dor kdiah (crumple) bad u jingthung baroh uwei u tain bad um jrong kum u jingthung uba koit-ba-khiah. Wat ki khniang ruh ki lah ban pyniabit jingpang ia uwei u jingthung dumasla na uwei pat da kaba kjit ia ka um jong kawei ka sla, hadien kata pat ki leit dem ha kawei ka sla jong uwei pat u jingthung dumasla. Kaba bha tam eh ban ialeh ban pynduh ia kane ka jingpang ka long ban phut lut ia ki jingthung kiba pang kumne. Don katto katne kiwei pat ki jingpang kiba ngi shem ha u dumasla, hynrei ngam lah ban ong katno ki lah ban pynjulor ia uba ha ri Khasi-Jaintia. Ngan shu ong hangne ba lada don kano-kano ka jingpang ha u dumasla lane ha uno-uno u jingthung uba ki nongrep kim sngewthuh kumno ban leh khnang ban pynduh ia kata ka jingpang, kaba bha eh ka long ban thoh sha u Director of Agriculture jong ka Assam uba don ha Shillong, lane ki nongrep ki lah ban thoh sha ka Assam Agricultural College, Jorhat.
Don ruh katto-katne ki khniang kiba sam thliew ia u dieng jong u jingthung dumasla, bad kiwei pat kiba bam ia ki sla. Hynrei ngam ngeit ba ka jingpynjulor ka long kaba da jur kat ba yn donkam ia u nongrep ha ri Khasi-Jaintia ban leh ei ei da kano-kano ka rukom ka ban myntoi ia u.
Ynda la kheit ia u dumasla lane ot ia u, nga ngeit ba kaba donkam eh ha ri Khasi-Jaintia ka long kumno ban sumar lane ban shna ia u khnang ba u lah ban long ka mar ka mata kaba lah ban die ha iew ha hat. Namar kata ngan pyni ia ki katto katne ki rukom kiba ki pyndonkam kat kum ki jaka jong kane ka ri bad ha kiwei pat ki ri jong ka pyrthei ruh, ban pynlong ia u sla dumasla uba bit na ka bynta ban shna sikret lane shna shrut lane ban shna dumadih.
Ka rukom kaba jem eh bad kaba ki ju kham leh ha ki nongkyndong ka long ban shna (cure) ia ki sla da kaba shu thad man ka sngi ha madan. Ia kane ka rukom ki khot ‘ground curling’. Ki shim ia ki sla bad ki thad ia ki ha khyndew ba madan man la ka step, bad ki sa rah noh sha iing man ka janmiet. Hapoh iing pat ki kynton lang ia ki. Ki leh kumne haduh ba u thied pdeng (midrib) jong ka sla u la rkhiang. Ha Bengal, ha ka jaka ban shu thad ha madan ki thad halor ka shylliah hadien kata ki sa teh song kumba 8 haduh 12 sla shi song. Ia kine ki song ki sa sdien ha ki shken hapoh ka sem (shed) haduh ba ki da rkhiang bha, nangta pat ki sa lum lang ia ki shi jaka hapoh iing. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?