B.M Pugh
[ba bteng] Khnang ban iarap ia u pai ba un ieng, ki ju teh song ia ki kumba 10 ne 15 tylli ki jyntang pai shi song-shi song kumta ba kin iabat uwei ia uwei pat.
Ki Jingpang, ki Khniang bad ki Mrad kiba bam Pai
U pai u don shibun ki nongshun kiba ialeh ban pynjot ia u kum ki khniang, ki mrad khlaw bad ki jaid jingthung kiba ki khot ki ‘fungi’ (kynnoh phonjai) kiba pynlong jingpang, bad kito kiba ki khot ki ‘virus’ (kynnoh vairos), kita ki kynja met ne jingthung kiba pynlong ki jingpang ia kiba nga la batai katto-katne shaphang jong ki ha ka lynnong kaba dei shaphang u phan.
Na ki khniang kiba kham pynjulor eh ia u pai dei kito ki khniang kiba ksam thliew ia u jyntang jong u pai kiba kham pynjulor eh shibun. Kine ki khniang ki dei kijuh kum kito kiba ksam thliew ha u riewhadem kumba nga la pyni ha kato ka lynnong. Ki long ki kynja niangniuh (caterpillar) kiba mih na ki thapbalong. Kine ki thapbalong ki kha pylleng ha kaba sha lyndet jong ka sla u pai, bad na kine ki pylleng ki mih kitei ki niangniuh kiba ha kaba nyngkong ki bam ia ki sla, hynrei hadien pat ki ksam ia ka met u pai haduh ba ka um ha u pai kam iaid beit shuh bad hadien kata ki sla kiba ha khlieh eh ki sa iap stai. Ha ka por syaid kine ki khniang ki kylla thapbalong na ki pylleng hapdeng hynriew taiew, kumta ki lah ban roi stet katta-katta. Don ar lai ki rukom kiba ngi lah ban leh ban kham pynduna ia kine ki khniang. Lah ban lum ia ki pylleng (namar kawei kawei ka thapbalong ka lah ban kha kumba 400 tylli ki pylleng) lane lah ban thang ia ki da ka ding harud lyngkha. Lah ruh ban ym thung ia u pai lane ban ym iehnoh ia u pai ba un mih ar snem lai snem ha u juh u tynrai. Kine ki buit ki lah ban iarap katto-katne, hynrei kin ym lah ban leh shibun eh ban pynduh ia kine ki khniang pong doh met (stem borers).
Uwei pat u khniang uba kham pynshitom eh ia u pai u dei u kruin (white ants or termites). Lada thung ia u pai ha ka rukom kaba ki ju thung sha kiwei-kiwei ki jaka jong ka pyrthei da kaba thung da ki lyngkhot pai (sets) kiba la ot lyngkhot lyngkhot kumba la batai haneng kata ki kruin ki ioh li bha ban pynjulor, ki da sdang na ki shylluid (eyes) lane na ki arliang ki tdong jong kine ki lyngkhot pai. Lada ki kruin ki pynshitom kumne ha ka por thung kaba ki ju leh ka long ban wieh ia ki tdong jong kine ki lyngkhot pai ha ka dawai kaba la shna da kaba pynum, katto-katne ka bsiang (coal tar) bad khleh ia ka bad ka um. Ha ki jaka ha kiba u shaba nim (neem cake) u tad, lah ban buh da une u shaba ha ki nur ha ka por thung. Hynrei kaba kham bha eh ka long ban ai um kham bun sien bad ban kynroi ia ka khyndew sharud ki pai man la ka por, namar u kruin um sngewbha ia ka um bad ia ka jingshai.
Na ki jingpang pai pat kiba ngi ju shem ha kane ka ri India bad ha ri Assam (kata ha ri Khasi-Jaintia ruh), kaba kham kongsan eh ka long ka ‘pang tang saw’ (red rot). La khot ia ka da kane ka kyrteng namar lada phiah arliang ia u met pai, lah ban iohi ia ka jingthoh saw baroh shi lynter ki ksai pai (fibers) ka da sdang na ki mat (nodes) bad ka da pur baroh shi lynter ka pung (internodes) kane ka jingsaw hadien ka lah ban kylla lam byriong (brown). Ki dak kiba lah ban iohi na shabar pat ki long kumne: ki sla ki kham shapdeng u met pai ki sdang ban stem bad ban tor, bad tang u thied bah jong ka sla (mid rib) u lah ban jyrngam. Ki riewstad ki tip ba kane ka jingpang ka long na uta u kynja jingthung uba ki khot u ‘fungus’ ha ka ktien phareng bad uba ki la ai kyrteng ‘colletotrichum falcatum’, hynrei kim da tip bha kumno une u jingthung u roi ha u pai. Hynrei kaba kham kongsan eh ka rukom ban ialeh pyrshah ia kane ka jingpang ka long ban ym thung da kino kino ki pai kiba ioh na ki jaka kiba don kane ka jingpang, lane ban thung tang kito ki jaid pai ia kiba kane ka jingpang kam ju kham kem ia ki. Ha ri Khasi-Jaintia u pai talu (paunda or Noble or tropical cane) u long u jaid pai uba kham ioh ia kane ka jingpang. Hynrei kito ki jaid pai kiba kham rit met kum kito kiba ki ioh mynta na Coimbatore, ka ‘sugar cane Breeding station’ jong kane ka ri India. Ki long kiba kham lah ban ialeh pyrshah ia kane ka jingpang. La kumta ruh don uwei u jaid pai na Coimbatore uba ki la ai kyrteng Co213 uba shait ioh eh ia kane ka jingpang. Ia une dei ban kiar. Ha ka jylla Assam imat ki niew ia u pai Co361 ba u long uba kham lah ban ialeh pyrshah ia ki jingpang bad wat ia ki khniang ruh. Lada kane ka jingpang ka la paw ha kano-kano ka lyngkha kaba bha eh ka long ban ym shah ia u pai ha kata ka lyngkha ba un sah haduh kawei pat ka snem.
Nalor kitei ki nongshun, ki mrad khlaw, kum ki myrsiang, ki sniang khlaw, ki khnai bad kiwei kiwei ki long ruh kiba pynjulor ia u pai. Ia kine baroh ngi dei ban ialeh ban pyniap.
Ka Jingot Pai bad ka Jingpyndonkam ia U.
U pai u shim por kumba shi snem ban ih. La kumta ruh ka shong ha u jaid pai bad ha ka jingshit jingkhriat jong ka jaka. Ynda ki sla ki la sdang ban iap sti, kata ka la dei ka por ban ot ia u. Ha ki bun ki bynta jong ka ri India, ki ju ot ia u pai da ka rashi (sickle), hynrei ha ri Khasi-Jaintia ki pyndonkam da ka wait.
Haba khein lang ia ka ri India baroh kawei, ia u pai ki kham pyndonkam eh na ka bynta ban shna gur. Ha ka jylla Assam ruh kumjuh: kumba 98 mon ha man la ka 100 mon u pai ha Assam ki shna gur. Kan long namarkata kaei-kaei kaba bha bad kaba myntoi shibun ia u Khasi-Pnar lada un nang kumno ban shna gur. Ka gur ka long ka mithai eh kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘raw sugar’. La khot ia kane kumne namar ka long hi ka shini tangba ka don katto-katne ka mithai lali (molasses) kaba ai kata ka rong saw bthuh, kaba pynlong ia ka ka bym da sngewtynnad eh ban pyndonkam ha kaba dihsha. Hynrei ha ri dkhar ki pyndonkam bha ia kane ka gur ha kaba khleh bad ki kynja jingbam baroh bad ha kaba shet mithai (sweets) ruh, lane ha kaba shu bam kumto. Ka ri India baroh kawei ka pynmih kumba 3,500,000 ton ka gur shi snem shi snem. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?