B.M Pugh
[ba bteng] Ki symboh jong une u riewhadem ki long kiba syti (wrinkled) ynda la thad rkhiang ia u. Ka daw ka long ba katba ka um shini ka dang don hapoh u riewhadem, kata u dang dap sngaid; hynrei ynda la mih noh ka um shini bad sah tang ka shini hapoh u symboh, hangta u sa sdang ban syti. kane kam long ha kiwei pat ki symboh riewhadem namar kim don shini shibun kum une, hynrei ha ka jaka ki shini ki don da u starch.Na ka bynta ban bam u briew, une u long uba kham bang shibun ban ia kiwei pat ki jaid riewhadem. Hangne ha ri India ka Kashmir ka thung shibun ia une u jaid riewhadem. Bad namar ba u iadei bad kata ka jaka, ngim don jingartatien ei-ei ba un iadei ha ri Khasi-Jaintia ruh. U riewhadem lynghong u long par u riewhadem uba ki shait rep eh ha ri Amerika. Ki khot kumta ia u namar ba ha khlieh jong iwei-pa-iwei i symboh riewhadem jong une u jaid, don i thliew rit iba isriem ia i thliew ba la pynlong da kaba dung da u prek na ka khlieh jong iwei-pa-iwei i symboh. Na une u jaid riewhadem ki ju shna bun jaid ki jingbam kum kita ba ki ju bam mynstep (cereals), lane ki shna ata (flour). Utei u jaid riewhadem uba san pat, uba ngi khot u riewhadem mawshamok, u long uba kham kynrei eh ha kane ka ri India, bad u long uba ki ju thung ha ri Khasi-Jaintia. Une u riewhadem u don ka snep jong u symboh kaba eh katta-katta bad kaba jlih.
Kaba Thung Riewhadem
U riewhadem u long u jingthung uba long bha ha ki khyndew shrah, kata ha ki khyndew kiba sbur bha ki bym don bun eh ka um, lymne ki bym da rkhiang eh. Um lah ban long ha ki jaka kiba ieng ka um (water logged soils). Hynrei ki ‘dew ra lada ki ioh biang ka um bad lada ki biang ka sboh ki lah ban long kiba bha na ka bynta une u jingthung. Une u jingthung u dei ruh ban ioh ka um kaba biang bad ka sboh kaba biang khamtam ha ka por kaba u dang san. Dei namarkata ban ai bha ka sboh, bad shuwa ban thung ia u, lada ai da ki kynja sboh kum ka eit masi. U donkam ruh ban ym don shibun ki niut kiba lah ban iaknieh ia ka jingbam jong u.
Ha ki ri sepngi ki ju thung ia une u jingthung bunsien ha ki lain kumta ba ka long kaba jem ban phut ia ki niut da ka kynja kor kaba ki khot ha ka ktien phareng ka “grubber” ne “cultivator”. Kane kumba nga la pyn-i ha ki lynnong kiba mynshuwa , ym tang ba ka thiewia ki niut, hynrei ka lah ruh ban kynton khyndew. Ia kane ka kor lah ban ring da ki masi bad kumjuh kumba ring ia ka lyngkor. Haba thung kumta ha ki lain, lah ban thung ha ka jingjngai kumba ar phut shiteng na uwei u lain ha uwei pat u lain, bad lah ban buh ar tylli ki symboh ha ka jingjngai kumba ar phut, ne ar phut shiteng na kawei ka kynton ha kawei pat ka kynton ha u lain. Ki bnai kiba bha thung riewhadem ha ri Khasi-Jaintia ki long April bad May.
Ki thied jong u riewhadem, kum ki jong u phan, imat ki donkam shibun ka oksijen ha ka por ba u jingthung u dang san, dei namarkata ka daw ba u riewhadem, kum u phan, u donkam ka jingkara ar sien lai sien khnang ba ki thied kin ioh l’er. Ia kaba leh kumne khnang ba u jingthung un ioh l’er ki khot, ha ka ktien phareng “aeration”.
U riewhadem kum ki jingthung baroh u don shibun ki jingpang kiba pynshitom ia u; hynrei imat kine kim da pynjulor eh haduh ba dei ban da pyndonkam kano-kano ka lad ban pynduh ia ki. Na ki khniang pat kiba ju pynjulor ia u ruh um da don shibun eh kiba ngi la shem ba ki long kiba ngi dei ban da pynshitom jingmut eh ia ka ban pynduh. Dei namarkata ka daw ba ki riewstad hangne ha ri India kiba pule ia ki khniang (entomologists) kim pat shym leh ei-ei na ka bynta une u jingthung. La kumta ruh ngi ngeit ba ki khniang kiba bam ia u jyntang riewhadem ki don ha ka ri Khasi-Jaintia ruh kumba ki don sha kiwei pat ki ri. Kine ki long ki khniang kiba bunsien ki tur sha ka jingshai mynmiet. Lah namarkata ban pyniap ia ki da kaba thang ha ka por janmiet ki ding kiba rit harud lyngkha riewhadem, ha ka por ba kine ki khniang ki wan ban kha pylleng ha ki jyntang riewhadem.
Ia u riewhadem ki ju thung ha ri Khasi-Jaintia tang na ka bynta u soh riewhadem. Hynrei ha kiwei-kiwei pat ki ri bad kiwei pat ki bynta jong kane ka ri India ki ju thung ruh ia u khamtam na ka bynta ki jingri. Ha kane ka ri India ki ju pyndonkam ia ki jyntang riewhadem ban shna jingbam masi da kaba ki ot rit lyngkhot lyngkhot ia u jyntang bad sa ai beit ia ki masi, lane ai ia ki ynda ki la buh katto-katne bnai ha ki thliew kiba ki la shna khnang ban buh ia u jingbam masi khnang ba ki masi kin ioh bam ia u ha ka por ba kyrduh jingbam.
Lada pyndonkam ia u soh riewhadem na ka bynta ban shu bam kumto ynda shet thai lane da kaba shu thang, ia u soh riewhadem ki kheit ha ka por ba ki kop (husks ki dang jyrngam, bad ki symboh kim pat ih-eh). Hynrei lada kheit ia ki khnang ban buh symbai, donkam ban ieh slem ia u soh riewhadem ha lyngkha haduh ba un da ih bha. Bad katba u symboh u nang rkhiang, katta u nang bha ban long symbai.
Lada thung ia u riewhadem tang na ka bynta u jyntang ban bsa ia ki masi, kaba bha ka long ban bet ia u naduh kjat ha ka por ba ki riewhadem ki la sdang ban long symboh. Hynrei lada thung khnang ban bsa ia ki masi da u jyntang riewhadem ynda la buh ha ki thliew (Silos) kumba lai saw bnai kumba la ong haneng, kaba bha ka long ban ot ynda ki symboh ki la heh bha. Hynrei lada thung ia u riewhadem na ka bynta ki soh riewhadem bad na ka bynta ki jyntang ban ai masi, kaba donkam ban leh ka long ban ot ia u jyntang tang shu lah kheit ia ki riewhadem. Ka jingkheit riewhadem ha ri Khasi-Jaintia ka long ha ki bnai August bad September.
Ka kamra kaba buh riewhadem ka dei ban long kaba iaid bha ka l’er. Lada bun ka jingsngem bad ka jingshit ha kajuh ka por, kata ki symboh riewhadem kiba la buh khnang na ka bynta u symbai, ki lah ban duh noh ka bor jong ki. Hynrei lada ki rkhiang bha, wat lada ka jingshit ka kham kiew ruh kata ki lah ban ym lei lei. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?