B.M Pugh
[ba bteng] Ka niang dpei ka long sa kawei pat kaba lah ban mih ha ki katto-katne ki jaka haduh ba ka lah ban pynjulor ia u kba. Kane ka long ka khniang kaba kham rit ia katei ka mowa poka bad lah ruh ban pyniapher ia ka na katei ka khniang , namar kane ka long kaba kynthih na kawei ka sla sha kawei pat ka sla lada pynwit ia ka. Ka rong jong ka ka blad jyrngam lane ka lah ban iasriem rong ia u dpei. Ia ka yn shem barobor hapoh ki sla; kata sha ka dong ka bym dei sngi bad ka ju kjit ia ka um jong ka sla najan u thied bah jong ka sla. Kane ka khniang ka iabeh ia ka jingshai mynmiet. Kumta lah ban pyniap ia kane ka khniang da kaba thang da ki ding kiba rit sharud pynthor; kane ka khniang ka leit tur sha kine ki ding bad kumta ka thang ialade.
Ka jingpang kaba kham don eh ha u kba ka long katei kaba nga la khot haneng ka pang sarang. Kane ka jingpang ka shait ktah eh ia ki mat jong u jyntang kba. Haba ka jingpang ka dang sdang ka ktah shuwa ia ki sla, bad kine ki sla ki don ki jing thoh dak kiba saw bthuh bad napdeng pat ki don ka rong kaba jngut dpei.Ynda ka jingpang ka la jur bha kine ki jingthohdak ki la ban iapur lang haduh ba ka sla baroh kawei ka shu saw bthuh. Kane ka jingpang ka lah ruh ban ktah ia u ryndang, kata ha ka jaka ha kaba u kob kba u iasoh bad u jyntang kba; kumta ba teng-teng u kob kba u khein noh namar kane ka jaka. Haduh mynta ki riewstad kim pat tip ia ka buit ban pynduh ia kane ka jingpang; hynrei imat kaba bha eh ka long ban thung ia u jaid kba rice variety uba kane ka jingpang kam lah ban ktah ia u. Ha Madras don kine ki jaid kba kiba kane ka jingpang kam lah ban pynjulor, hynrei ngim lah ban ong lada kine ki jaid kba kin iadei ne em ha ri Khasi-Jaintia; kita ki long kine: GEB.24, Co.1 bad Co. 4.
Ki don bun jaid kiwei pat ki khniang bad ki jingpang kiba pynjulor ia u kba ha kiwei pat ki bynta jong ka ri India, hynrei ngam lah ban ong haduh katno kine kiwei pat kin pynlutksan ia u nongrep ha ri Khasi-Jaintia.
Kumba nga la ong haneng, u kba um da donkam shibun eh ka jingsumar ynda u la mih kumba shiphut ne. Kaba donkam ka long tang ban pynduh ia ki niut bad ban ai ka um kaba biang. Ha ri Khasi-Jaintia don kyrhai ka um, bad kane ruh ka long kaba tad namar ka shu tuid arsut na ki lum (gravity water). Ka jingrep kba ha ri Khasi-Jaintia namarkata, ka long kaba suk shibun ha kawei ka liang.
Ka Jingot Kba Bad Kaba Buh Ia U
Ynda u kba u la jan ih ka bha ban pynrngad noh ia ka um na ki hali, khnang ba u kba un ih ryntih. Hadien katto-katne sngi u kba u la bit ia ka ban ot. Ha ri Dkhar ki ot kba da ka rashi (Sickle). Ynda la ot u kba, ki ju ieh ia u haduh ba un da rkhiang shuwa ban shoh ia u. Lah ban shoh kba da ki dieng rit ne khnap kumba ki ju leh ha ri Khasi-Jaintia, lane lah ban shu pyniuh da ki masi kumba ki leh ha ri Dkhar. Ha ri America ki shoh kba da ki kor.
Khnang ban pyniakhlad ia u khaw na u skop kba pat, ha ri Khasi-Jaintia ki shu dung ha u thlong; hynrei ha bun ki jaka ha ri Dkhar mynta ki pyndonkam da ki kor kaba ki khot ka ‘huller’ (kynnoh hollar). Kane ka kor ka donkam ia ka enjin (engine) lane ka elektrik. Kan long ka jingkyrkhu kaba khraw ia ki kynthei Khasi-Pnar jong ngi lada ki rangbah kin pyrkhat ban pyndonkam kum kine ki kor khnang ba ki kynthei kin lait na ka kam dung kba.
Ha ri Khasi-Jaintia ki ju buh kba ha ki thiar ne sub (ki shang kiba heh). Lada buh slem u kba u lah ban bam khniang. U khniang uba u kham pynjulor eh u long u niang hati bam khaw (rice weevil-Calandra oryzae). Une u khniang u long uba rit bad uba don ka khmut sriem ia u luta hati, bad ki thapniang jong u ki long lam byriong. Kaba bha eh ban pyniap ia une ka long da kaba thad ia u kba ha ka sngi; hynrei lada um iap da kaba leh kumne, lah ban pyndonkam da ka kynja dawai kaba ki khot ka karbon baisolphaid (carbon bisulphide), kumba shi ounce kane ka dawai ha man la ka 15 cubic phut ka jaka buh kba. Hynrei dei ban kynmaw ba kane ka dawai ka long kaba kem ding bad kaba bthei haba kem ding, kumta dei ban da tip bha kumno ban pyndonkam ia ka.
Ki Jingbam Na u Kba
Na u kba ngi ioh, kumba nga la ong haneng, u khaw uba long u jingbam uba kongsan tam jong ki briewjong ki ri mihngi; u long kumta u jingbam uba kongsan eh jong ki 700 milian ki briew, (kata ka mut kumba marshiteng na ki jaidbynriew jong ka pyrthei baroh kawei). Hangne ha ri India ki nong Assam ki long kiba bam kham bun u khaw ban ia kiwei-kiwei pat ki nong India. Katkum ka jingkhein ki nong Assam (kine ki kynthup ia ki Khasi-Pnar ruh) ki bam kumba 19 oz (auns) u khaw shi-sngi shi-sngi, (kata haba khein lang bad baheh bad barit baroh). Ha Bengal ki bam kumba 10 oz; ha Bihar bad Central Provinces ki bam kumba 9 oz; ha Bombay ki bam kumba 5 oz; ha United Provinces ki bam kumba 4 oz; ha Punjab ki bam khaw duna shibun ban ia kitei baroh. Bad namar ba u Khasi-Pnar, kum u nong Assam baroh, u pyndonkam shibun eh u khaw ha ka jingbam jong u, kumta ngi ngeit ba ka long kaba dei eh ia u nongrep Khasi bad Pnar ban sngewthuh bha aiu ngi ioh na u kba bad na u khaw lane na ki jingbam baroh kiba shna na ki.
U khaw uba ngi ioh na ki mill (ki karikhana) kiba dung khaw na u kba u long uto uba ki la pyniakhlad ym tang ia u stait, hynrei uba ki la shim noh kattokatne ia i jingsop (pericarp) jong i symboh kba bad ia i khmat kba (embryo or germ), kiba long ki bynta kiba don shibun ka jingbam kaba donkam na ka bynta ka jingkoit-jingkhiah jong u briew. U khaw dkhar (milled rice) namarkata um da long uba bha eh na ka bynta ka met u briew kum u khaw Khasi uba ngi ioh tang da kaba ngi shu dung ha u thlong. Dei na kata ka daw ba kiba bam khaw dkhar bunsien ki shait ioh ka jingpang at (beri beri). La kumta ruh u kynja khaw baroh u duna ka kalsiom (calcium), ka met tynrai kaba donkam shibun na ka bynta ka met u briew bad kaba iarap ban tei ia ki shying [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?