B.M Pugh
[ba bteng] Lada thung kumta na i sara dei ban da thung ia u kba ha ki norseri. Kine ki norseri ki lah ban long ar rukom: (1) ka norseri kaba shu sngem (moist seed-bed) bad (2) ka norseri kaba ktieh (wet seed-bed). Ha ka norseri kaba shu sngem ki shu pynsngem ia ka khyndew da kaba ai um (irrigate) teng-teng. Da kaba leh kumne ki sara ki lah ban sah kham slem ha ki norseri. Ha ki norseri kiba ktieh, kata kiba don kyrhai ka um, ki sara ki kham san kloi, bad dei ban thung ia ki ha ka por kaba biang, lymda kumta ka por ka lah ban dier noh. Ki ngeit ruh ba ki sara ha ki norseri kiba shu sngem ki long kiba kham khlain ban ialeh pyrshah ia ki jingshitom ban ia ki sara na ki norseri kiba ktieh. Lada thung na ki sara, u symbai ruh um da leit eh shibun. Lada kumba 30 ser u kba u leit ha ka shi ekar haba shu bet beit ha ki hali; da ki sara pat, kan donkam tang kumba 20 ser ne. Bad namar ba na ka shi ekar u kba ha ka norseri ki lah ban thung kumba 15 ekar ha ki hali, kumta yn donkam kumba 7 mon u symbai ha a shi ekar ka norseri. Lane lah ban khein kumne : lada shi ekar ka hali ka donkam tang shiteng mon u symbai na ka bynta ki sara, kumta ka norseri ha kaba ngin thung shiteng mon u kba kan long tang kumba 1/15 ekar, kata kumba 2904 skwer phut (Sq. ft).
Ka norseri ka dei ba long ka jaka kaba kham sboh. Bad kumba nga la pyni ha ki lynnong kiba sha khmat, ka sboh ka lah ban long ka eit masi lane ki sla dieng kiba ki lum na kito ki jingthung lane ki dieng kiba ki khot ki legumes ha ka ktien Phareng, lane u dpei, lane ka sboh sh’ing bad kiwei kiwei. Ka dei ruh ban long ha ka khyndew ka bym da skah eh, namar ka long kaba shitom ban phut ia ki kba kiba dang rit ha ka khyndew kaba skah eh ne ka ‘dew dait, ha ka por pynkynriah ia ki sha ki hali.
Ynda kine ki sara ki la long kumba lai, saw ne san taiew ha ki norseri, la bit ban pynkynriah ia ki. Shuwa ban pynkynriah ia ki sha ka pynthor, donkam ban pynkhreh lypa ia ka pynthor. Ynda la lah lur lane puh ia ka pynthor, bad ynda la lah thiew ia ki niut ki nier baroh bad ynda la pynmadan bha ia ki hali, ki sa ai um (irrigate) ia ki hali haduh ba ka um kan da dap kumba lai ne saw inshi. Nangta ki sa jynrat ia ki sara bad ki wallam ia ki sha pynthor. Ia kine ki sara lah ban thung kumba ar tylli man la ka jaka thliew. Ki shu tynsat ia ki ha ka khyndew hapoh ka um, tang ba ka um kam dei ban tap ia u jingthung. Ka jingjngai ka dei ban long kumba 10 inshi na kawei ka thliew ha kawei pat ka thliew, bad kumta ter-ter.
Ki pynthor ha ri Khasi-Jaintia, kum ki pynthor kba sha kiwei pat ki bynta jong ka ri India, ki duna shibun ka naitrojen. Kumta donkam ban da ai sboh ia kine ki pynthor ruh ha kajuh ka rukom, kumba nga la pyni haneng na ka bynta ki norseri. Nalor kata la shem ruh ba ki pynthor ha ri Khasi-Jaintia ki duna shibun ka phosphet (Phosphate); namarkata ka long kaba myntoi ban ai ka kynja sboh kaba don ka phosphate. La shem ha ka shying kaba la tyllait ka long ka sboh kaba bha eh ha ki pynthor kba ha ri Khasi-Jaintia na ka bynta u kba. Ka jingtrei jong ka shying ka long kaba suki katta-katta ba lada ai sboh shying ha kawei ka snem lah ban iohi ia ka jingmyntoi ia u jingthung haduh ka snem kaba ar ne kaba lai ruh. Ka super-phosphet (Super-Phosphate) kaba nga la batai ha ka lynnong kaba kham shuwa ka long kaba kham um kloi ban ia ka shying. Lada ai da ka sboh shying, ai kumba lai mon shi ekar man la ka lai snem.
U kba uba thung da ki sara u kham duna shibun u niut u nier ban ia uba shu bet beit ha ka pynthor; hynrei la katta ruh, lada don ki niut ki nier kiba iaknieh ia ka bam, ne kiba pynwit kumno-kumno ia u kba, ia kita dei ban phut noh. Don bun ruh ki niut ki bym lah ban mih hapoh um; kumta lada tap ia ki da ka um, kin iap op.
Ha ri Khasi-Jaintia don katto-katne ki khniang kiba pynjulor shibun ia u kba, bad don ruh katto katne ki jingpang kiba ngi ju shem sha ri Dkhar bad sha ri sepngi kiba pynjulor katto katne ia u kba. Kita ki long kine: (1) u nang pyrton ‘army worm or swarming caterpillar-Spodoptera mauritia), (2) u paintaphieh (rice case worm-Nymphyla depunctalis) (3) ka niangrynsi (rice bug-Loptocorisa varicorni), (4) ka niang dpei (rice leaf-hopper-Nephotet x bipunctatus), (5) ka pang sarang (blast disease-Piricularia cryzae), bad bun kiwei-kiwei ki jaid khniang bad ki jaid jingpang kiba ngim lah ban niew ktyrteng lut hangne.
U niang pyrton u long uba don ha kylleng ka ri India. Une u khniang u iaid ha ki kynhun bad u trei ia ka kam pynjot jong u mynmiet, u shait pynjulor eh ia ki jyntang kba kiba dang rit, mynsngi pat u rieh hapoh khyndew. Haba u dang rit, ka met jong u ka jyrngam hynrei ynda u la kham heh u lam byriong. Ha ka dur u sriem ia u niang babung uba rit. Ynda kumba arphew sngi naduh ba u mih na ka pylleng u kylla niang long (Pupa) bad hadien kumba khadsan sngi pat u mih na ka sop (cocoon) bad u kylla thapbalong (moth). Kane ka thapbalong ka iapoikha hapdeng shi sngi ne ar sngi , bad hadien kata ka sa kha pylleng ha ki phlang ne ha ki jyntang kba. Ynda u mih na ka pylleng u sdang ban bam ia ki sla, bad tang hapdeng khyndiat sngi u la jrong haduh kumba shi inshi shiteng. Kaba bha eh ka long ba une u khniang um lah ban im hapoh um, bad kumta lada ka um ka iaisah barabor ha ki hali, une u khniang um lah ban ioh don ban pynjulor than shibun. U shait pynjulor eh ia ki jyntang kba ha ki norseri haba ki dang rit. Kumta khnang ban iada na u, lah ban tih ka kharai baroh sawdong ka norseri. Lada lah ban pyndap ia kane ka kharai da ka um bad ban theh khyndait ka umphniang sharak ha kata ka kharai. Kine ki khniang kn ym lah ban ryngkang ia kata ka kharai. Lada ki khniang ki la kiew ha u jyntang kba, lah ban pynkhih ia ki da ki thynrum dieng bad pynhap ia ki ha ka um ha kaba la theh katto-katne ka umphniang sharak. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?