B.M Pugh
[ba bteng] Don namarkata u jaid kba uba ki khot u kba aus lane ahu uba ki shu bet beit ha ka pynthor; bad uba ar pat u aus ne ahu uba ki sara. Ia utei uba nyngkong ki ju thung ha Assam ha u bnai February, March bad April. Une u jaid kba um da donkam um eh shibun. ki ju ot ia u ha Assam ha u bnai June, July. Ia u kba aus ne ahu uba ki da sara, ki ju thung ha ki jaka sara (nursery) ha u bnai April lane ha ka taiew kaba nyngkong u May bad ki sa thung pat ha pynthor haduh 20-30 sngi, bad ki sa ot pat ha u bnai August. Don pat u jaid kba uba ki khot u kba sall lane u kba sali uba ki ju sara ha u bnai June-July bad ki thung pat ha pynthor ha u bnai July-August, bad ki ot pat ha u bnai November-December. Uwei pat u jaid kba uba ki khot u kba asra ki ju thung ha ki jaka ha kiba ka um ka kham jylliew. Ki ju bet ia u symbai ha u bnai April-May ha ki jaka ki ban sa tyllep ka um hadien. Ka um hadien-habud ka lah ban jylliew haduh kumba saw ne san phut. Ia une u kba ki ot ha u bnai November-December. Uwei pat u jaid kba uba lah ban shem ha ka jylla Assam bad ha Bengal ruh u long u kba aman. Une u long uto u kba uba ki thung ha ki jaka kiba ka um slap ka lah ban tap ia ka pynthor haduh kumba 10 haduh 15 phut ha ka jingjylliew. Ia une u kba ruh ki ju thung naduh u bnai March haduh ba kut u May, bad ki ot pat haduh u bnai December-January. Uwei pat u jaid kba uba ki ju thung ha Assam u long uba ki khot u kba boro. Ia une u kba ki sara ha u bnai November bad ki sa thung pat ha ki bir ha u bnai December-January, ki sa ot pat ha u bnai April-May.
Ki Rukom Thung Kba, Ki Jingpang Bad Ki Khniang Kba
Ha ki bynta jong ka Ri Khasi-Jaintia kiba khap ri dkhar lehse lah ban thung ia kitei ki jaid kba baroh ha la ki jaka-jaka katkum ka jinglong jong ki jaid kba ne ka jaka bad katkum ka jingbun jong ka um. Hynrei kiba kham bun na ki kba ha ri Khasi-Jaintia ki long lehse tang ar jaid (kata ar tylli ki group, kumba ong ha ka ktien Phareng). Kine ki long u kba lum bad u kba pynthor. Ia u kba lum ki ju bet ha ki ranab jong ki lum ynda ki la shyrti ia ki khlaw. Uba ar pat u jaid kba uba ki ju kham thung ha ri Khasi-Jaintia u long u kba pynthor uba ki ju bet ha ki hali kiba la ju shna bunsien kum ki kyrdon lyngkha ha ki ranab jong ki lum, lane kham bunsien ha ki ranab jong ki them kiba long hapdeng ar tylli ki lum. Kane ruh ka long ka rukom thung kba ha ki lum jong ki paramarjan jong ngi kiNaga. Haba thung ha ki ranab lum ia u kba ki shu thung kumto ha ka khyndew kaba sngem da ka tasam kumba shi inshi shiteng ne ar inshi hapoh khyndew. Hynrei haba thung ha ki hali lah ban leh kawei na kine ki ar rukom: (1) da kaba shu bet beit ha ka hali, bad (2) da kaba thung na ki sara. Lada shu bet beit ha ki hali, kaba bha eh ka long ban da pynspeh (sprout) ia u kba. Khnang ban pynspeh ia u kba, ki ju buh ia u ha ki byrni bad ki sa pynngam ha ka um kumba 12 haduh 24 kynta. Hadien kata ki sa sei ia u na ka um bad ki sa jar noh ia ka. Ynda ka um ka la mih lut, ia kane ka byrni kaba ki buh ha ka jaka kaba dum, bad haba dei-badei ki tap da u kynja skum (straw, bad ki sa ban khia daei daei. Hadien kumba 24 kynta u kba uba ha kane ka byrni u sdang ban speh (germinate). Ka jingkloi ban speh ka shong ha ka jingshit ne ka jingbun ka um. Lada ki speh (sprout) ki jrong eh, kane ka lah ban pyn mynsaw ia u; namar ki speh ki lah ban khein ha ka por thung. Ia une u symbai ki sa bet (broadcast) halor ka ktieh kaba jem ha kaba don ka um kaba tap ia ka kumba shi inshi ha ka jingjylliew. Kane ka um ka iarap ia u symbai ba un ym ngam eh ha ka ktieh. Ynda la dep ka jiingthung ki sa jar pynrngat (drain) noh ia ka um na lyngkha. Hadien kata ki sa sden um biang ha ka hali hadien kumba shi sngi ne ynda u symbai u la sdang ban suh thied ha ka khyndew. Ha kane ka por dei ban da peit bha ba kan ym bun eh ne duna eh ka um. Ynda u kba u la jrong katto katne, ka um ka dei ban iai-sah ha ka hali. kane ka iarap ban pyniap ia ki niut ki nier ha ka hali.
Ka rukom thung kba na ki sara pat ka long ka rukom kaba kim da leh eh ha ka ri Khasi-Jaintia, hynrei kane ka long ka rukom kaba ki la shem ha kylleng ka pyrthei ba ka long kaba kham bha, la ka lah ban long ka bym da myntoi eh ha ki jaka ha kiba ka dor bainong jong ki nongbylla ka long kaba heh. Balei u kba uba thung na ki sara u kham bha ban ia u kba uba shu bet beit ha ki hali, ka long ka jingkylli kaba ki riewstad ruh kim pat lah ban ai jubab kaba biang. Don kiba tharai ba kaba phut ia u kba na ki norseri ha ka por ban pynkynriah ia ki sha ki hali ka long kumba ngor ia ki thied bad kumta lehse ka pynkhlain ia u jingthung. Don pat kiba ngeit ba ka jingbha jong u kba uba thung na ki sara ka long namar ba u kba uba thung ha kane ka rukom u ioh kham kylluid ka jaka ban ia u kba uba shu bet beit ha ka hali; kumta u ioh kham bun ka jingbam bad kham bun ka jingshai naduh ba buh ia u ha ka hali.
Lada thung kumta na i sara dei ban da thung ia u kba ha ki norseri. Kine ki norseri ki lah ban long ar rukom: (1) ka norseri kaba shu sngem (moist seed-bed) bad (2) ka norseri kaba ktieh (wet seed-bed). Ha ka norseri kaba shu sngem ki shu pynsngem ia ka khyndew da kaba ai um (irrigate) teng-teng. Da kaba leh kumne ki sara ki lah ban sah kham slem ha ki norseri. Ha ki norseri kiba ktieh, kata kiba don kyrhai ka um, ki sara ki kham san kloi, bad dei ban thung ia ki ha ka por kaba biang, lymda kumta ka por ka lah ban dier noh. Ki ngeit ruh ba ki sara ha ki norseri kiba shu sngem ki long kiba kham khlain ban ialeh pyrshah ia ki jingshitom ban ia ki sara na ki norseri kiba ktieh. Lada thung na ki sara, u symbai ruh um da leit eh shibun. Lada kumba 30 ser u kba u leit ha ka shi ekar haba shu bet beit ha ki hali; da ki sara pat, kan donkam tang kumba 20 ser ne. Bad namar ba na ka shi ekar u kba ha ka norseri ki lah ban thung kumba 15 ekar ha ki hali, kumta yn donkam kumba 7 mon u symbai ha a shi ekar ka norseri. Lane lah ban khein kumne : lada shi ekar ka hali ka donkam tang shiteng mon u symbai na ka bynta ki sara, kumta ka norseri ha kaba ngin thung shiteng mon u kba kan long tang kumba 1/15 ekar, kata kumba 2304 skwer phut (Sq. ft). [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?