B.M Pugh
[ba bteng] Ka daw kaba kongsan balei uno-uno u jaid phan ynda bun snem u nang sniew nang sniew ka long lehse ba kane ka jingpang ka nang roi da kaba ki nongrep bunsien ki jied ia ki phan rit ban buh symbai. Kane ka jingpang ruh ka kham jur ha ka jaka syaid, kumta ba ka long kaba bha bunsien ban thied symbai phan na ki jaka kiba kham khriat. Dei na kata ka daw ba u phan na Bilat u lah ban kham bha ia u phan na ri Khasi-Jaintia hynrei ynda khyndiat snem u lah ban nang troin (deterioriate).
Nalor kitei ki jingpang don pat katto-katne ki khniang kiba bam ia u phan. Kaba kham kongsan na kine ka long ka niang pulit kaba ki khot ha ka ktien saians “Cantharis sp”. Ka long na ki jaid khniang kiba, lada ki dem ha ka met u briew, ki pynpdung ia kata ka jaka (blister beetle). Kine ki khniang ki bam ia ka sla phan habadei-badei haduh ban da dkhaw ka lyngkha. Ia kiba kum kine ki khniang sha ki ri Sepngi ki ju pyniap da kaba synreit ia u jingthung da ki dawai kiba longbih kum ki “arsenical spray”. Lehse lah ruh ban kham pynduna ia kine ki khniang da kaba ber da u phngit (dust) uba ki shna na u pyrethrum, u jingthung uba ki dang pyrshang ban thung mynta ha ri Khasi-Jaintia.
U phan u shim por kumba saw bnai ban met. Ha ri Khasi-Jaintia u phan uba ki thung ha u bnai February-March ki ju khlaw ha u bnai July-August. Uto uba ki thung pat ha u August-September ki khlaw ha u bnai October-November bad ki khlaw pat ha u bnai January-February. Kaba bha eh ka long ban khlaw ia u phan ynda u la kut la ka aiom; namar lada khlaw kyrkieh, u phan u lah ban pyut kloi ynda buh ia u, bad ym lah ban shalan jngai ia u. Ka daw jong kane ka jingpyut kloi ka long namar ba ka snep phan kam pat eh bha. Ynda u jyntang bad ki sla baroh ki la tlor bad iap, kata ka por ban khlaw ka la poi.
Ynda la khlaw ia u phan ia kito kiba pyut lane kiba la mong kumno-kumno dei ban pyniakhlad noh na u phan paitbah, lymda kumta kito ki phan kiba iakynduh bad kine kiba pyut ki lah ban iapyut lang. Ka bha ban pyniakhlad ia ki phan katkum ka jingheh jong ki. Lada shu ia buh lang, kan pynhiar dor ia u phan baroh; hynrei lada buh jied ia ki, kata ka dor kan kham bha shibun. Khamtam lada ki nongrep ki lah ban ialang kumba ki ju leh sha kiwei-kiwei ki ri ban pynlong ka jingialang die phan (Potato Growers Association). Kane ka jingjied ia u phan (grading) kan long kaba jem bad kaba myntoi shibun. Don katto-katne ki sorkar kiba ju iarap ia u nongrep ban jied (grade) ha kane ka rukom. Kumta ba u nongrep u ioh jingmyntoi shibun.
Ynda la rat ia u phan, ka donkam bunsien ban buh ia u slem ha iing, khnang ban tyngkai symbai lane khnang ban ym die duh ia u ha ka por ba dang tad u phan. Ha ki ri kiba khriat, u phan u ju neh kham slem khlem da pyut; hynrei ha ki jaka syaid, ka jingpyut phan ka long kaba jur katta katta ba ka long ka bym lah ban buh ia u phan khlem jur ka jingduh. Kawei na ki dawjong kane ka jingpyut phan ka long kito ki ‘bacteria’ kiba nga la thoh ha ki sla (page) ba mynshuwa. Ka lah ruh ban long na ka bynta kawei ka niangthapbalong kaba kha khun ha u phan, bad kine ki khun (larva) ynda ki mih na ki pylleng ki long kum ki niangnuih (caterpillar) bad ki khlong thliew (tunnel) hapoh u phan. Khnang ban iada na kane ka jingpyut phan namarkata, ki nongrep ha kylleng ka pyrthei ki iawad buit kumno ban buh ia u phan ha iing lane ha kudam (godown) khlem da pynsniew ia u. Kawei ka rukom kaba ki lah ban leh ha ri Khasi-Jaintia ka long ban buh ia u phan ha ka iing kaba don bun ki rynsan bad ban tap ia kine ki phan da u shyiap uba rkhiang. Une u shyiap ha ki rynsan um dei ban jylliew palat ia ka 10 inshi ne. Nangta pat man la ka ar taiew dei ban jied bad ban pynkynriah noh ia kito ki phan kiba pyut. Kane ka iing kaba buh phan ruh ka dei ban long kaba rkhiang bha bad kaba don ki jingkhangiit, namar lada buh ia u phan ha ka jingdum kham slem, u lah ban speh (sprout). Kane kan iada shibun na katei ka niangthapbalong kaba ki khot ha ka kyrteng saians “Phthorimoea operculela”; ka iada ruh katto katne na kito ki jingpang “bacteria”. Hynrei kaba bha eh ban iada ia u phan na kane ka jingpang kaba dei na ki “bacteria” ka long ban buh ia ki ha ka kamra kaba khriat namar kine ki bacteria kim lah ban roi stet ha ka jingkhriat, bad kumta u phan u lah ban neh slem.
Nga ngeit ba kaba bha eh ban buh phan ha ka ri Khasi-Jaintia ka long ka rukom kaba ka sorkar ha a jylla Central Provinces ka ai jingmut (suggest) ia ki nongrep ha kato ka jylla. Kata ka long ban buh ia u phan ha ka thliew kaba la tih jylliew kumba arphut shiteng ne lai phut, bad kaba iar ruh kumba lai phut. Ka jingjrong jong ka thliew kan long katkum ka jingbun jong u phan. Nangta pat siang da ki sla kiba rkhiang ha trai jong ka thliew bad siang ruh sha ki rud ki rud jong ka thliew kumta ba u phan un ym iakynduh bad ka khyndew. Ia u phan uba rkhiang bha bad uba tiem ki buh ha kane ka thliew. Nangta ia ka thliew ki sa set da kaba buh ki dieng met jong ki jingthung kiba sriem ia ki diengmet riewhadem (dried maize stalks) lane da u phlang. Khnang ba u phan ha kine ki thliew un ioh ban “pynhiar mynsiem” kata ba un ym iap op. Ha ka jylla Central Provinces ki ju buh da ki skong kiba ki la pynpei thliew lyngba bad pynieng ia ki ha kine ki thliew kum ki atoskhana. Kine ki skong ki dei ruh ban don thliew na sharud kumta ba ka lyer kaba don ha kane ka thliew ka lah ban mih bad ka l’er kaba na shabar kan ioh rung shapoh. Lada katei ka niang thapbalong kaba nga la batai haneng kaba ki khot ha ka ktien saians “Phohtrimoea operculela” ka kynrei, ka donkam ban tap ia kine ki thliew kiba paw shabar da ki jar nar khnang ba kane ka khniang kan ym ioh ban rung bad ban leit kha pylleng. Lada kane ka thliew ka sngem eh, ki phan ki lah ban speh. Donkam namarkata ban iai jngoh ia kine ki phan ioh ki speh lane ioh ki pyut na kano kano ka daw. Ha ki jaka kiba bun bha u slap, kum ha ri Khasi-Jaintia, kaba bha ka long ban shna ka kynja iing-dara ban da ia kane ka thliew na u slap. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?