B.M Pugh
[ba bteng] Kane ka jingpang ka long na kita ki jaid jingthung kiba rit kiba ngim lah ban iohi da ki khmat hynrei tang da ka it tyndong kaba ki khot ha ka ktien phareng ka “microscope”. Kine ki jingthung (fungus) ki long kiba iabam ia uwei pat u jingthung bad ki san hapoh jong u. Kane ka jingpang namarkata ka lah ban don hapoh u phan symbai lane ha ka khyndew. Kumta lada kane ka jingpang ka la mih ha kano-kano ka lyngkha ka bha ban ym thung phan ha kata ka jaka kumba lai ne saw snem haduh ba kan da duh kata ka jingpang. Khnang ban pynsangeh ia kane ka jingpang ki ju synreit ruh da ka dawai kaba ki khot ha ka ktien phareng “Bordeaux mixture” (kynnoh bordo miksshor). Ia kane ka dawai ki shna da kaba iakhleh 5 ser u tutia (copper Sulphate), 5 ser ka shun im bad 50 gallon (kata kumba 250 ser) ka um. Nyngkong pynum ia u tutia ha ka pipa da kaba sdien ia u tutia ha ka um ha kano-kano ka jain rew. Ia ka shun im pat ki khleh ha kawei pat ka pipa da kaba theh um suki-suki katba ka nang thnam, hadien kata sa khleh lang ia katei ka um tutia bad ka um shun ha ka pipa kaba lai. Ia kane ka jingkhleh ki sa buh ha ka kor kynshait kaba ki khot ha ka ktien phareng ka “Spayer”. Ia kane ka kor lah ban ioh na ki kompani kiba die ia ki tiar rep (agricultural supplements).
Kawei pat ka jingpang phan kaba ju kham jia ha kane ka ri ka long katei kaba nga la khot haneng ka pang syngwiang (ring disease). Kane ka jingpang ka long na kiwei pat ki jaid jingthung kiba rit katta katta kiba iasyriem ia kitei kiba pynlong ia ka jingpang iap-iong. Ia kine kiwei pat ki jaid jingthung ki khot ki “bacteria”. Kane ka jingpang ka shu pyniap tlor rynnieng-rynnieng ia u phan, bad dei na kata ka daw ba ki phareng ki khot ruh ia kane ka jingpang “bacterial wilt”. Lada ot ia u phan uba ioh ia kane ka jingpang, lah ban iohi ia ka bynta kaba iong baroh sawdong u phan kaba long kum ka jylli. Ym lah ban leh ei-ei ia kane ka jingpang hynrei tang ban ym thung ia u phan-symbai uba wan na lyngkha kaba don kum kane ka jingpang. Ha ka lyngkha kaba don kata ka jingpang ym dei ruh ban thung phan haduh kumba lai ne saw snem. Wat ia ki jingthung kiba a dei kur ia u phan ruh ym dei ban thung ha kata ka lyngkha : kata kum u dumasla, u sohbaingon saw, u sohbaingon iong, u soh mynken bad kiwei kiwei.
Kawei pat ka jingpang phan kaba shait jia ha kylleng ka pyrthei ka long kato kaba nga la khot haneng ka ‘pang pynraid’. Kane ka jingpang ka pynlong ia ki sla phan ban stem bad jyrngam pateng-pateng. Dei na kata ka daw ba ki phareng ki ju khot ruh ia kane ka jingpang ka “mosiac disease”. Ki jingthung kiba ioh ia kane ka jingpang ki raid; kata ki sla ki kham rit, ki jyntang phan ruh kim da jrong bad ki phan ruh ki da rit bha. Kane ka jingpang pat ka long na kita kiei-kiei ki kynja met kiba ki khot ha ka ktien phareng ki “virus” (kynnoh vairos). Ki riewstad kim tip haduh mynta ruh kine ki virus ki dei kiei. Ki tip ba ki long kiba rit katta-katta ba ym lah ban iohi wat da ki it tyndong (microscope). Ki dei ki kynja met kiba long bih ne ki kynja jingthaw kiba pynlong ia ki katto katne ki jingpang ha ki jingthung bad ha u briew ruh, kum ka jingpang niangthylliew. Ki riewstad ki tip ba don kum kita ki kynja met, namar lah ban pynkempang da kine ki met lada kyrshut ia u jingthung uba pang bad uwei pat u jingthung uba koit. Ym don dawai kaba lah ban pyndokam na ka bynta kane ka jingpang; hynrei katba lah, dei ban jied ha lyngkha (rogue) ia ki phan kiba pang kumtei bad ban bret noh ia ki lane thang, khnang ba kin ym pynroi ia kane ka jingpang. Ka daw kaba kongsan balei uno-uno u jaid phan ynda bun snem u nang sniew nang sniew ka long lehse ba kane ka jingpang ka nang roi da kaba ki nongrep bunsien ki jied ia ki phan rit ban buh symbai. Kane ka jingpang ruh ka kham jur ha ka jaka syaid, kumta ba ka long kaba bha bunsien ban thied symbai phan na ki jaka kiba kham khriat. Dei na kata ka daw ba u phan na Bilat u lah ban kham bha ia u phan na ri Khasi-Jaintia hynrei ynda khyndiat snem u lah ban nang troin (deterioriate).
Nalor kitei ki jingpang don pat katto-katne ki khniang kiba bam ia u phan. Kaba kham kongsan na kine ka long ka niang pulit kaba ki khot ha ka ktien saians “Cantharis sp”. Ka long na ki jaid khniang kiba, lada ki dem ha ka met u briew, ki pynpdung ia kata ka jaka (blister beetle). Kine ki khniang ki bam ia ka sla phan habadei-badei haduh ban da dkhaw ka lyngkha. Ia kiba kum kine ki khniang sha ki ri Sepngi ki ju pyniap da kaba synreit ia u jingthung da ki dawai kiba longbih kum ki “arsenical spray”. Lehse lah ruh ban kham pynduna ia kine ki khniang da kaba ber da u phngit (dust) uba ki shna na u pyrethrum, u jingthung uba ki dang pyrshang ban thung mynta ha ri Khasi-Jaintia.
U phan u shim por kumba saw bnai ban met. Ha ri Khasi-Jaintia u phan uba ki thung ha u bnai February-March ki ju khlaw ha u bnai July-August. Uto uba ki thung pat ha u August-September ki khlaw ha u bnai October-November bad ki khlaw pat ha u bnai January-February. Kaba bha eh ka long ban khlaw ia u phan ynda u la kut la ka aiom; namar lada khlaw kyrkieh, u phan u lah ban pyut kloi ynda buh ia u, bad ym lah ban shalan jngai ia u. Ka daw jong kane ka jingpyut kloi ka long namar ba ka snep phan kam pat eh bha. Ynda u jyntang bad ki sla baroh ki la tlor bad iap, kata ka por ban khlaw ka la poi.
Ynda la khlaw ia u phan ia kito kiba pyut lane kiba la mong kumno-kumno dei ban pyniakhlad noh na u phan paitbah, lymda kumta kito ki phan kiba iakynduh bad kine kiba pyut ki lah ban iapyut lang. Ka bha ban pyniakhlad ia ki phan katkum ka jingheh jong ki. Lada shu ia buh lang, kan pynhiar dor ia u phan baroh; hynrei lada buh jied ia ki, kata ka dor kan kham bha shibun. Khamtam lada ki nongrep ki lah ban ialang kumba ki ju leh sha kiwei-kiwei ki ri ban pynlong ka jingialang die phan (Potato Growers Association). Kane ka jingjied ia u phan (grading) kan long kaba jem bad kaba myntoi shibun. Don katto-katne ki sorkar kiba ju iarap ia u nongrep ban jied (grade) ha kane ka rukom. Kumta ba u nongrep u ioh jingmyntoi shibun. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?