B.M Pugh
[ba bteng] Ki buh ia u phan symbai ha madan ki sa kynton da ka khyndewna baroh arliang. Ha ri Dkhar ki kynton ia kane ka khyndew da ka lyngkor; kumta ba don ka nur um ban ai um hapdeng ar tylli ki lynter (row) jong u phan. Ha ri Khasi-Jaintia pat, bad ha ki ri lum jong ka ri India baroh kawei, ki ju thung phan ha ki kynton kiba la pynmadan (raised beds), namar nga ngeit ba bun eh u slap bad namar ba ka kham pynjulor ka iap iong ha ki lum ban ia ha ri thor. Don kawei ka jingduna ha ka jingrep phan kumba ki leh ha ki ri lum mynta, bad kata ka long kato kaba nga la pyni ha ka lynnong kaba mynshuwa, ba ka khyndew kaba na jrong kaba long kaba bha tam na ka bynta ki jingthung baroh, ka ju tuid noh sha ki ri thor. Kane ka jinglehbieit jong ki nongrep sha ri Khasi ha kane ka shispah snem ba la dep ka la pynlong ia ki bun bynta jong ki ri lum jong ngi ki bym seisoh, namar la sah sa tang ki maw.
U phan u long u jingthung uba donkam shibun shibun ka sboh. Kumta, kumba nga la pyn-i ha ka lynnong kaba lai, ngi dei ban ai sboh ia ka lyngkha phan, lada da ka sboh eit masi ne da kawei na kito ki sboh kiba nga la pyn-i ha kato ka lynnong.
Shuwa ban thung phan, dei ban jied bha ia u symbai. Uno-uno u symbai uba don da ka dak p’ut dei ban kyntait noh, namar une u lah ban pynmih ia ka jingpang iap-iong, lane ka pang syngwiang (ring disease). Kaba donkam ha ka jingshisha ka long ba u nongrep u dei ban jied na ka bynta u phan symbai ia u phan u bym pyni dak jingpang ei ei ha lyngkha, namar ka pang pynraid (curly dwarf) ruh ka long kaba ju don ha ki ri baroh kiba thung phan. U phan symbai um dei ban long uba rit eh lane uba heh eh. U “symbai ksain” u lah ban long u symbai uba don kitei ki jingpang; hynrei lada thung da u symbai uba heh eh ruh kan long ka jingduh ia u nongrep. Ki symbai phan ki lah ban long kumba shi inshi ne shi inshi shiteng. Ha ri Dkhar, ia u phan symbai uba na ri lum bad uba heh palat ia ka ar inshi ki da ot arliang lai liang shuwa ban thung ia u. Haba ot kumne ki ju iehnoh kumba ar ne lai tylli ki “khmat” ha u symbai. Nga artatien ba kane ka lah ban long kaba myntoi ia u nongrep ha ri Khasi-Jaintia ban leh, namar ka lah ban pynpyut ia u symbai. Ha badei-badei shuwa ban thung ia u phan ki nongrep ki da pynspeh ia u (sprout). Haba pynspeh ne “pynmih khmat” ia u phan symbai, ki ju buh ia u ha ka shang ka bym da jylliew eh, ki sa tap ia kane ka shang da u phlang uba sngem, bad ki sa buh ia u shang habar iing ha ka por mynsngi. Da kaba leh kumne lah ban ithuh ia u symbai uba khlain bha, bad ka pynkloi ruh ia ka jngmih u phan ynda la tep ia u ha ka khyndew. Ha ka shi ekar donkam kumba 8 haduh 12 mon u phan-symbai.
Ynda u phan u la mih bad u la jrong kumba 6 inshi ne, ki ju kynroi ia ka khyndew bad kynton ia ka (earthing) sharud u phan. Hadien kumba lai taiew pat ki kara sa shisien khnang ba u phan un ioh kyan bha. Kaba kara ka pynjot ruh ia ki niut ki nier kiba lah ban iaknieh ia ka jingbam jong u phan na ka khyndew. Ha ri dkhar ki ju kara da ka kor kaba ki khot ka “cultivator” ne ka “grubber” ha ka ktien phareng.
Hadien jong kane ka cultivator ki ju pynsnoh da ka lyngkor kaba kynton khyndew (ridging plough), kumta ba ka jingkynroi bad ka jingkynton khyndew ka long kaba ki leh shisien leh. Ha ki ri lum bad ha ki katto-katne kiwei pat ki jaka ha ri India ki pyndonkam da ki mohkhiew ban kara tangba kane ka shim por shibun eh.
U phan u don katto-katne ki jingpang kiba u shait ioh eh. Kaba nyngkong bad kaba ki ju tip bha ha kylleng ka pyrthei ka dei ka iap-iong (potato blight). Kane ka jingpang ka kham roi stet lada ka bneng ka syaid bad ka sngem. Kane ka jingpang ka long na kita ki jaid jingthung kiba rit kiba ngim lah ban iohi da ki khmat hynrei tang da ka it tyndong kaba ki khot ha ka ktien phareng ka “microscope”. Kine ki jingthung (fungus) ki long kiba iabam ia uwei pat u jingthung bad ki san hapoh jong u. Kane ka jingpang namarkata ka lah ban don hapoh u phan symbai lane ha ka khyndew. Kumta lada kane ka jingpang ka la mih ha kano-kano ka lyngkha ka bha ban ym thung phan ha kata ka jaka kumba lai ne saw snem haduh ba kan da duh kata ka jingpang. Khnang ban pynsangeh ia kane ka jingpang ki ju synreit ruh da ka dawai kaba ki khot ha ka ktien phareng “Bordeaux mixture” (kynnoh bordo miksshor). Ia kane ka dawai ki shna da kaba iakhleh 5 ser u tutia (copper Sulphate), 5 ser ka shun im bad 50 gallon (kata kumba 250 ser) ka um. Nyngkong pynum ia u tutia ha ka pipa da kaba sdien ia u tutia ha ka um ha kano-kano ka jain rew. Ia ka shun im pat ki khleh ha kawei pat ka pipa da kaba theh um suki-suki katba ka nang thnam, hadien kata sa khleh lang ia katei ka um tutia bad ka um shun ha ka pipa kaba lai. Ia kane ka jingkhleh ki sa buh ha ka kor kynshait kaba ki khot ha ka ktien phareng ka “Spayer”. Ia kane ka kor lah ban ioh na ki kompani kiba die ia ki tiar rep (agricultural supplements).
Kawei pat ka jingpang phan kaba ju kham jia ha kane ka ri ka long katei kaba nga la khot haneng ka pang syngwiang (ring disease). Kane ka jingpang ka long na kiwei pat ki jaid jingthung kiba rit katta katta kiba iasyriem ia kitei kiba pynlong ia ka jingpang iap-iong. Ia kine kiwei pat ki jaid jingthung ki khot ki “bacteria”. Kane ka jingpang ka shu pyniap tlor rynnieng-rynnieng ia u phan, bad dei na kata ka daw ba ki phareng ki khot ruh ia kane ka jingpang “bacterial wilt”. Lada ot ia u phan uba ioh ia kane ka jingpang, lah ban iohi ia ka bynta kaba iong baroh sawdong u phan kaba long kum ka jylli. Ym lah ban leh ei-ei ia kane ka jingpang hynrei tang ban ym thung ia u phan-symbai uba wan na lyngkha kaba don kum kane ka jingpang. Ha ka lyngkha kaba don kata ka jingpang ym dei ruh ban thung phan haduh kumba lai ne saw snem. Wat ia ki jingthung kiba a dei kur ia u phan ruh ym dei ban thung ha kata ka lyngkha : kata kum u dumasla, u sohbaingon saw, u sohbaingon iong, u soh mynken bad kiwei kiwei. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?