B.M Pugh
[ba bteng] Kum ban ai jingmut, ha ri Khasi-Jaintia ki lah ban thung ha baroh shi lynter ka pynkiang jong ka ranab u lum da u riewhadem. harum pat ki lah ban thung da u rymbaija, bad kumta ter-ter.
Kaba san pat ka rukom kaba ngi kwah ban ai jingmut ia ki nongrep ha ri Khasi-Jaintia khnang ba kin pynneh la ka khyndew ha la ka ri ka long da kaba shna ki kyrdon kyrdon lyngkha (terrace), kyrdan-pa-kyrdan, naduh khlieh u lum haduh kjat u lum. Kane ka rukom shna lyngkha ha ki jaka kiba sharing kam long kaei-kaei kaba thymmai. La ju shna kumne ha ki brisoh wain (vineyards) jong ka ri Europe, ha ki ba den kba ha ki dewlynnong Phillipine, ha ki lyngkha bad ki brisoh ha Japan bad wat ha ki lyngkha kba bad ki brisoh ha ri lum Naga ha ka jylla Assam jong ngi. Haba peit na jngai ia kine ki terraces i kum ki maw kyrdon ha u ranab lum, bad katno ka jingitynnad. Don tang kawei ka jingujor ia kine ki terrace, bad kata ka long kane, ba u phan, u lah ban kham p’ut, namar ka jingbun eh ka um ha ka khyndew ha ka por thung phan. La katta ruh ka jingmyntoi ka long kaba kham khraw. Nga pynrem ia ka rukom thung phan ha ri Khasi-Jaintia kumba ki ju long mynta da kaba shyrti ia ki khlaw khnang ban thung phan shisnem, bad hadien kata ban iehnoh ia kata ka khyndew bun-bun snem khlem thung ei-ei. Kane ka rukom thung jingthung (shifting cultivation) ka long kaba pynjulor shibun ia ka khyndew. Ka jingrep “Jhum”, kumba ki khot ia kaba kum kane ka jingrep, ka long ka jingrep jong ki briew kiba phet wir na kawei ka jaka sha kawei pat (nomads). Ka jingstad ha ka ri Kam lah ban long kaba iaineh katba ka jaid bynriew ka dang rep ha katei ka rukom. Ka don lehse ka daw kaba biang balei ym lah ban rep phan ha ka jaka kaba la rep shisien; bad kata ka lah ban long ba ka jingpang iapiong jong u phan ka lah ban roi; hynrei kane kam long ka daw kaba biang balei ngim lah ban thung da uwei pat u jingthung ha kata kajuh ka lyngkha.
Kaba hynriew pat ka rukom kaba ngi dei ban leh ban iada ia ka jingsyntuid ka khydnew sha ri Dkhar ka long ba ngim dei ban shah iano iano ban wiang kai ia ki lum ki wah.U Khasi bad u Pnar baroh u dei ban sngewthuh ba kaba wiang khlaw ne wiang phlang ka long ka jinglute ia ka ri, bad uba leh kumta u dei u dusmon lane u nongshun jong ka ri, bad u nongtuh nongthiem jong ka spah ka hajar jong ki khun ki pateng ka ri.
Kaba khadduh ka rukom kaba ngi kwah ban pyni ha kane ka lynnong ka long ba ki shnong Khasi jong ngi ki dei ban buh ki law adong na ka bynta la ki shnong shnong. Kine ki law adong ki lah ban kynriah na kawei ka jaka sha kawei pat ka jaka. Kata, ki shnong ki lah ban plie ia kine ki law adong na ka bynta ka jingrep tang haba donkam ia ki. Hynrei lada ym donkam na ka bynta ka rep, ia kine ki jaka lah ban khnang ia ki shnong ba kin ym thoh dieng ne thoh phlang katba ki mon; ki lah ban thoh phlang ne thoh dieng hapoh ka jingpeit ki rangbah shnong kiba sngewthuh ia ki jingdonkam ka hima bad ka jingdonkam u khun u hajar lashai la shisngi.
LYNNONG – 8
U PHAN
U phan u long u jingthung uba kham kongsan ha ri Khasi Jaintia; namarkata ngin sdang shuwa da une u jingthung.
U Phan, kumba ngi la ong ha ki lynnong kiba mynshuwa, u long u jingthung uba mih nyngkong ha South America (Ka America kaba shaphang shathie). Imat une u jingthung u la mih nyngkong nyngshap ha ki ar tylli ki jaka ha kata ka ri: kawei ka long ha ki jaka lum jong ka ri Peru bad Bolivia, bad kawei pat ka long ha ki rud duriaw jong ka ri Chile. Nangta ki la wanrah sha ri Europe, shen hadien ba la shem ia ka ha ri America da u Columbus (kynnoh Kolombos). Nangta u la phriang sha kylleng ka pyrthei. Shen hadien ba la wallam ia u phan sha kane ka ri India jong ngi, U Warren Hasting, u Viceroy (Lat Rangbah) jong kane ka ri India, u la ioh katto-katne u phan symbai uba la phah thung ha Sohra. Kata ka la long ka jingthung phan kaba nyngkong ha ri Khasi-Jaintia bad hapoh laispah snem ka jingthung phan ha ri Khasi-Jaintia ka la roi katta-katta, ba ka long kaba eh ia u Khasi-Pnar ban pyrkhat ba laispah snem mynshuwa um ju tip ia une u jingthung. Ka jingroi jong u ha ka pyrthei ruh ka long kaba phylla, namar u long mynta uwei na ki lai tylli ki jait jingbam kiba kongsan tam ha ka pyrthei. Ka pyrthei baroh kawei mynta ka pynmih kumba hynniew hajar millian mon u phan, lai hajar bad shiteng mon u khaw. Shisien peit, na kitei ki jingkhein, imat ba u phan u ong u jingbam uba kongsan tam ha ka pyrthei; hynrei namar ba don kham bun ka um ha u phan ban ia ha u kew lane u khaw, kumta u kew bad u khaw ki long, ha ka jingshisha kiba donkam ban ia u phan. Ki ri ka pyrthei kiba pynmih shibun eh u phan ki long kine: (1) Russia, (2) Germany, (3) U.S.A (America), (4) Czechoslovakia, (5) Italy, (8) Ka Bilat (United Kingdom) bad kiwei kiwei. Ka ri India jong ngi ka pynmih tang khyndiat eh haba ianujor bad kitei ki ri. Ka jingmih phan ha ri Khasi-Jaintia ka long, kumba la pyni ha ka lynnong kaba nyngkong, duna ia ka shi millian mon.
U phan u long u jingthung uba long kham bha ha ki ri khriat. Ngi lah ban iohi ba kane ka long kaba shisha lada ngi ianujor wat tang ia ka jingmih phan shi ekar ha ki ri ha kylleng ka pyrthei. U phan u met bha eh, katkum ki jingkhein, ha ka ri Belgium kaba don hajan Bilat; nangta pat sa ha Bilat, nangta pat ha Germany. Haba ha ri Bilat ka pynmih kumba 178 mon shi ekar, kane ka ri India jong ngi pat ka pynmih tang kumba 109 mon shi ekar. Hynrei wat ha ri India ruh, ki jaka khriat ki ju kham pynmih kham bun u phan. Haba ha Kashmir ki pynmih kumba 200 mon u phan shi ekar, ha ka Punjab ki ioh tang kumba 134 mon shi ekar, ha Bengal pat ki ioh 89 mon shi ekar bad ha Assam pat tang 67 mon shi ekar. H’oid don kiwei pat ki daw nalor ka jingkhriat kiba pynlong ia u phan ba un met bha ha kawei, bad met sniew ha kawei pat ka jaka ha ka pyrthei. Kane ka shong ha ka jingstad ne jingbieit jong ki nongrep, ha ka jinglong jong ka khyndew, bad kiwei-kiwei pat ki daw kum ka jingkhriat jingshit jong ka jaka. Dei na kata ka daw ba ha ri India ki rep phan ha ka por tlang ha ki ri thor jong ka, bad ha ka por lyiur ha ki ri lum. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?