KA KOT REP

Da u B.M. Pugh,
Principal, Assam Agriculture College

Ngi pynpaw ka jingsngewnguh ia u Bah Spiton Kharakor uba la ai sngewbha ia kane ka kot ban pynmih ia kitei ki jingthoh ha U Rupang

KA KTIEN LAMPHRANG
Nga thoh ia kane ka kot namar ba bun bun ha ri Khasi kiba la kyntu ia nga ban thoh ia ka. Nga ngeit ba kane kan long ka jinglamlynti ia kiba pule ia ka, ban iaid kham jylliew ha ka jingstad, ym tang ha ka rep, hynrei lehse ha kiwei kiwei pat ki jingstad kiba nga la kdew hangne hangtai ha kane ka kot, kiba don ruh ki jingiadei bad ka rep.

Nga ainguh ia ki lok kiba la pule ia ki katto katne ki lynnong shuwa ban shon ia kane ka kot, bad kiba la pyni ruh ia nga kumno ban kham pynbha ia ka. Nga ainguh eh ia u Berkeley Diengdoh Pugh uba la pule kham bniah ia ki lynnong baroh, bad uba la buh kham beit ia ka ktien Khasi ha bun ki jaka.
La thoh ia kane ka kot shuwa ba ngan sdang trei hapoh Assam, kumta ba don bun kiei kiei kiba nga la thoh kum u briew uba na bar ka ri Khasi-Jaintia, lait tang kito kiba nga lah ban iohi haba nga wan poi teng-teng ha ki por shuti sha ri khasi. Nga ngeit namar kata ba yn don katto katne ki jing iohi jong nga kiba ym shym la pynshongnongrim bha. Lada don ei-ei kiba kum kita, bad lada ki nongpule kin kdew ia ki da kaba thoh sha nga, ngan da sngewnguh shibun ia ki,
B.M. Pugh
LYNNONG – 1
KA RI KHASI JAINTIA, KA RI U NONGREP

Ka ri Khasi-jaintia ka long tang kawei na ki distrik jong ka jylla Assam. Ka Assam pat ka long tang kawei na ki kumba 12 tylli ki jylla jong ka ri India. Kumta ka jingrep ha ri Khasi-Jaintia ka long sriem ia ka jingrep kaba ngi shem ha kiwei pat ki bynta jong ka ri Assam, bad ka sriem ruh ia ka jingrep ha ki katto katne ki bynta jong ka ri India. Ha ri India don kumba laihajar hynniew spah sanphew lak ngut u briew(375,000,000). Na kine baroh, saw ngut na man la ki san ngut ki long ki nongrep. Ka long kumta ruh ha ka jylla Assam jong ngi.

Ngi ngeit ha ka ri Khasi-Jaintia jong ngi, ka jingniew briew kan pyni ia ki nongrep ki palat ia ki saw na ka san ngut. Kata na ki lai lak shiteng ki briew kiba don ha ri Khasi-Jaintia, kumba lai lak ki im da ka rep. Kumta lada ngi khmih lynti ba ka ri Khasi-Jaintia jong ngi kan kiew ha ka jingstad bad jingsngewthuh, ngi donkam ban kiew ha ka jingstad bad jingsngewthuh ia ka kam kaba bun na ngi ngi trei, ka kam kaba ai ja ia uba bun napdeng jong ngi. Kane hi kan sa ialam ter-ter sha kiwei pat ki jingstad. Hynrei ka jingniew bein jong ngi ia ka jingrep, kaba wallam jingbam bad jingkyrshan ia ka jaidbynriew jong ngi, ka long kawei na ki daw kiba kongsan eh jong ka jingsah shadien jong ngi haba ianujor bad kiwei pat ki jaid bynriew jong ka pyrthei, bad wat bad ki jaidbynriew jong kane ka ri India jong ngi. Ha kiwei pat ki bynta jong kane ka ri India jong ngi, kaba ngi khot ka ri Dkhar, ki indostri (ki rukom jingtrei kiba trei da ki kor) ki la nangroi. Bunsien kine ki indostri ki mih namar ba la mih palat eh ki jingmiih jong ka khyndew.

Kum ka nuksa (example), ngi don mynta ha ri India kumba 150 tylli ki karkhana ha kiba shna shini na u pai. Ngi don ruh bun ki karkhana kiba shna sai nalia, kiba pynkhuid ia u kba, kiba shna jain na u kynphad bad kiwei kiwei. Ka ri Khasi-Jaintia jong ngi ruh ka lah, kum kitei kiwei pat ki bynta jong ka ri India ban pynlong kum kita ki karkhana ynda ka jingrep jong ngi ka la iaid da ka jingsngewthuh bad ka jingshemphang. Hynrei wat ki industri kiba ngi don mynno mynno ruh ki la sdang ban buh noh namar ngi la iabeh eh tang ia ka jingstad kaba sha lyndet, bad ngi la klet ban wad ia ka jingstad kaba iadei bad ka rukom im jong ngi. Ki Khasi bad ki Pnar mynta ki la sdang ruh ban klet kumno ban thaw khiew, ne ban thaw pliang-thaw luta; ki la sdang ruh ban klet ban thaw ia ki jingdeng ksiar deng rupa; ki la sdang ruh ban klet thain shang thain shylliah; ki la sdang ruh ban klet thain jain. Lada ka jingrep jong ngi kan roi kitei ki indostri kin sa im pat.

Ka ri khasi-Jaintia ka don shibun eh ka spah ha ka jingrep kba, phan, sohniamtra, tympew, sla tyrpad, kophi (coffee), ki krai, riewhadem, u kew, u rymbaiktung (soya bean), ka sisia (cinnamon), bad kiwei kiwei ki jingrep. Ka ri Khasi-Jaintia ka long ruh ka ri kaba bit eh ban ri masi, ri blang, ri syiar, ri ngap, bad kiwei kiwei de ki jingri kiba dei bad ka kam rep. Lada ngin rep da ka jingsngewthuh bad ka jingshemphang, ka jingmih na ka rep ka long kaba khraw katta-katta.

Wat ka jingmih na u phan shisnem shisnem ka long kaba khraw katta-katta, ba ngim don jingartatien ei-ei ban ong ba u phan u long kawei na ki par ksiar jong ka ri Khasi-Jainita. Ka jingmih u phan shisnem shisnem ka long 7 lak mon namar ngi don ka eria (area) ha u phan kaba long kumba 10,000 ekar (acre) bad ka jingmih phan shi ekar ka long kumba 70 mon (maund). Kumta ka jingmih ha ka tyngka shisnem shisnem ha ka ri Khasi-Jaintia na u phan ka long kumba shi milian (million) tyngka lada khein ha ka dor tad kumba Re. 1.8-0 shi mon. Lada ngi khein ia ka jingmih na ka jingrep na kiwei kiwei pat ki jaid jingrep, ngin iohi shai ba ka jingmih na ka jingrep ha ri khasi-Jaintia jong ngi ka long kaba khra katta-katta. Hynrei lada ngi lah ban pynmih phan wat tang kumba ka mih (on the average) ha ka ri Dkhar (India) baroh kawei kata tang 100 mon shi ekar, kata ngi ha ri Khasi-Jaintia ngi lah ban ioh sa shiteng milian ka tyngka tang na u phan. Hynrei ka jingmih phan kaba bha wat hangne ha ri India jong ngi ka long haduh 200 mon shi ekar ne palat ruh. Lada ngi lah ban pynmih 200 mon shi ekar, ka jingmih na u phan ha ri Khasi-Jaintia kan long kumba lai milian ha ka tyngka. Te katno tam ngin ioh lada ngin pynroi ia ka jignrep jong ngi nadong shadong ha ki jaid jingthung baroh, bad ha ki jingri jong ngi ruh kumjuh. [yn dang bteng]