Ex.Rev.K.Langrin,
Seiñduli, W.K.H.D
Ka khlam ka don bun jait. Don ka khlam barit bad don ruh ka khlam bah (great plague). Ïa ki khlam rit ym da don ha ki jingthoh. Ki khlam ba ki riewstad ki buh jingthoh ki dei ki khlambah. Kaba phylla ka long ki khlam bah ki shait jia shisien man ka 100 snem. Ka khlam bah banyngkong ba la buh ha ki jingthoh ka dei kaba la jia ha ka snem 1320 ba la sdang na ka ri Philistines ba la tip kum ka “First Plague recorded”, kaba la pur sha kiwei kiwei ki jaka.
Ha Mongolia la buh jingthoh ba kiba la iap ha kata ka khlambah ki don haduh 85,000 ngut. Shuwa ia kata, la don ka khlam naduh 1120 bad 1220 kaba la sdang na London, tangba ym pat don ba thoh.
Ha ka snem 1420 la khie ka khlam bah ha Mediterranean kaba la pur stey sha British Isles. Katei ka khlam ka la shim haduh 50% na ki nongshong shnong ha Europe. Ha ka snem 1520 la khie ka khlambah ha Middle East ba la tip kum ka Black Death kaba la pyniap haduh 25 million ngut. Na kine, 8 million tang ha Aztec Empire, haduh ba kata ka hima ka la duh syndon thiaw khlem lah khie khlieh shuh. Ïa kata ka khlam la pynphriang da ki mrad sha ki briew.
Ha ka snem 1620 la khie ka khlambah ha Italy kaba la pyniap 1.7 million. Tang ia ki Algiers la pyniap haduh 50,000 ngut. Ha ka snem 1720 la khie ka khlam bah ha Merssilles kaba ha France ba la sdang naduh 25 May 1720 haduh bakut 1722. Tang ha ri France ka jingiap ka la poi haduh shi million ngut. Ha ka snem 1820 la khie ka khlambah (Cholera) ha Majorca. Ka khlam ka pur stet sha Thailand, Indonesia, Philippines…Tang ha dewlynnong Java ki la iap shi million ngut. Kata ka khlam ka la neh 3 snem kynthih. Ha ka snem 1920 la khie kz khlambah ba la khot ka Spanish Flu ba la sdang na ri Spain. Ïa kata ka khlam la wanrah da ki mrad sha ki briew. Kata ka khlam ka la pur stet sha kiwei ki ri, nyngkong eh ka Japan bad Korea. Ka la pyniap haduh 100 million ngut. Ka long ka khlam kaba la pyniap bun tam katkum ka history.
Ki tymmen khasi jong ngi ki la ioh ban iathuhkhana ha ngi longdien shaphang ka khlambah mynhyndai. Namarba ym jingthoh, nga shu antad ba ka khlam ba la sar ia ki khasi mynhyndai lehse dei ha ki snem 1720, 1820 bad 1920. Ïa ki khasi mynhyndai ym pat don ba iada na ka khlam lait sa tang kita ki Ryngkew bad ki Basa ba ki briew ki ju leit ai jingkñia. Ba la iada mslu mala ia ki khasi lehse dei ha ka khlam jong ka snem 1920 namar ba la synshar da ki phareng. Kata ruh lehse tang ha Shillong, Sohra, Jowai, Nongpoh bad kiwei ki shnong ba shong ki phareng. Ïa kata ngi sngewthuh tang na ka jingbun briew mynta.
Ki tymmen khasi jong ngi ha nongkyndong ki iathuhkhana hana ba ha ka jong ka khlambah , shisien ba u briew u la ioh pang u hap ban leit shong marwei sha khlaw. Lada uba pang u dei u kpa, ka lok bad ki khun ki shet ia ka ja ha ïing na ka bynta jong u. Ynda la ih ki song ia ka ja ha ka sla bad ki sa leit ai ha khlaw. Tangba ka jingleit ai ja kam long haduh ka jaka ba u don. Ki buh ia ka ja ha shiliang jong u lum ba lah ban iohsngew haba pyrta. Kiba leit ai ja ki buh halor u maw bad ki sa pyrta, “Kaw! To wan shim noh ia kane ka ja ba ngi la buh halor u maw.” Ynda uba pang u la iohsngew u sa jubab, “Nga la iohsngew”, kumta ki sa leit noh sha shnong khlem da iohi ia u nongpang.
Ïa ka jingiap jong uba pang kiba ha ïing ki tip sa tang ynda haba ki pyrta ha ka por ba ki leit ai ja, kata, lada ym iohsngew shuh ia ka jubab. Sngew sangsot ia kiba iap ha ka khlam mynhyndai, namar ia ka met jong ki ym don ba nud ban leit shim bad ban rah sha ïing ban leh niam. Namar lada kin leh kumta, baroh shi îing kin iap lut. Ïa uno uno ne kano kano ba la ioh ia ka jingpang khlam kiba ha ïing ki leit shna lypa ia ka ïing skum ha khlaw kaba suk ban shu ai ding ynda la iap. Kata ka rukom thang ka long ban shu teh da ka ding ha u siej uba jrong ne ban shu kawang da ka ding na jngai.
Na ka daw jong ka khlam ba ki khasi naduh u khynriam, u pnar, u bhoi, u war, u maram bad u lyngngam kim roi kum kiwei ki jaitbynriew kiba la kham shai. Don bun ki shnong khasi kiba la duh la dam noh namar ki briew ki la hap ban iehnoh bad phet shnong. Namar ba ym don jingthoh, na ka liang jong nga ngam tip haduh katno lak ki khasi kiba la iap ha ka khlam mynhyndai. Kumta ka la shu kut tang ha ka jingiathuhkhana pateng. Lehse kin don ki samla jong ngi kiba la khamstad ban ia nga ki bym pdiang ia kane ka jingthoh jong nga. Khlem artatien kin mih ki nongkynthoh sniew ia nga tang namar ba ki isih ia nga kumba phi iohi ha ka FaceBook ha kine ki khyndiat sngi ba la dep, da kaba ki kheiñ ia nga kum uba la iap ne zero number. Tangba nga kyrmen ba kane ka jingthoh jong nga kan long ka jingmyntoi ia kito kiba pdiang. Wat ai ba ka jaitbynriew jong ngi kan long ka jaitbynriew ba la tim.
Ka khlam ka shait khie shisien ha man ka 100 snem. Ka khlam bah kaba khatduh ka la jia ha u snem 1920 ba la tip kum ka Spanish Flu. Mynta ka la dap 100 snem thik. Kumta, paralok kiba pule ia kane ka jingthoh jong nga, to tip ba ka Chinese Coronavirus kan dei ka khlambah. Katno million ki briew kin iap ym don ba lah ban batai. Katkum ka khubor ha ka 25.03.2020 kiba la iap ha kane khlam ki la poi sha ka 19,766 ngut. Ka dei ka khlam ba kham shyrkhei kaba la pur stet wat sha ki ri ba jngai kum ka America. Tang hapoh 24 kynta ha ri Spain la iap 738 bad ha Italy 602 ngut. Hangne ha ri India jong ngi kiba la ioh pang ki kot 606 bad kiba la iap ki long 11 ngut. Nga iaroh ia ka jingshim khia ka sorkar jong ngi kumno ban iada na kane ka khlam. Nga dei u secretary bad sangot jong ka shnong Seinduli-II. Nga iathuh ia phi paralok ba na liang jong ngi ki rangbah shnong ngi la shim khia katta katta. Shisien ba la ai jingbthah da ks sorkar lyngba u DC bad u BDO na ka liang jong nga nga la pyrta shnong wut wut da ka mait. Hynrei kaba sngewsih ka long ba ki don kiba pynkheiñ. Ko paralok, to tip ba ka sorkar kam lah ban iada lada ma ngi ki paidbah ngim sngewthuh bad ngim iatrei lang.
Nga la iohsngew ia ka jingpynbna jong ka Radio na ka Shillong station ha ka step jong ka 26.03.2020 ba ka sorkar kan leh da kaba tyngeh na ka bynta kiba ialeh pyrshah ia ka aiñ pakhang shnong da kaba set patok 2 snem kynthih. Kata ka long kaba bha.
Kino kino kiba ioh ia kane ka jingpang khlam ki la dei ban shu ai khublei khatduh lypa ia kiba ha ïing baroh. Namar ym don jingkyrmen shuh ynda haba kin leit hospital la kin dang wanphai ne em. Lada jia ba kin iap, kiba ha ïing kim dei ban leit shim ia metiap bad ban wan lehniam wat lada u dei u kynja rangbah niam – phadar, pastor… ki ban thang ia ka met iap kin dei beit ki pulit bad ki doctor sorkar. Don kiba pyrkhat ba ki riewniam te kin lait im. Hynrei ka khlam te kam ithuh uno uba hok uno uba pop. Uba la ioh nyngkong ia ka jingpang covid-19 ha Mizoram u dei u pastor bad kiba iap ha Italy ki la bun ki phadar.
Lada don kiba ioh ia ka jingpang covid-19 dei ban pynkyrpang shisyndon naduh basdang. Ka kamra thiah dei ban long kyrpang. Kiba ha ïing haba ki leit ai ja kin dhu pashat na jngai. Ïa baroh ki tiar ba la pyndonkam da uba pang dei ban thang noh. Ka painkhana dei ban long kyrpang. Ïa ko jaiñ ki nep, ka shuki ne jingthiah jong u nongpang dei ban thang baroh. Ka sorkar ka la pynkhreh lypa ia ki kali 108 na ka bynta kiba kum kita. Kumta, aiti beit ha ki pulit ia kiei kiei baroh naduh basdang.
Ko ki paidbah, to ia shongkhop shuwa ha ïing ha kine ki sngi korphiw. Bha ban bam tang da ki jhur khlaw bad dih tang ka umkhuid lada ym ioh khaw shuh. Kiar na kaba leit sha ki jaka bun briew. Wat bynnud ia ki ïingmane, lada dang im ka por ka dang byllai ban leit ïingmane. Mane Blei tang ha ïing, kam pher eiei.
Nga ai jingmut ruh ia ka sorkar ba kato ka jingphah rung tang uwei bad arngut ha ki bank, katba kiba ieng lain shabar da ki spah ngut ka jingma ka dang ap. Ka bha ban thaw noh da kano kano ka buit thymmai ban ym iatyngkhuh shuh para briew. Ïa u khaw, ka shini, ka mluh, u dai, ki jhur, ka dohkha, ka umphniang…iarap ban pynpoi sha ka shnong jong ngi ban ym iap thngan.
Kyntang iawai, nga kyrpad ia phi kiba pule ia kane ks jingthoh jong nga ba phin pynlong jingduwai jarjar ha la ïing ba U Blei un iada ia ngi na ka khlam kumba U la pyllait ia ki Israel na ka khlam ha ri Ijipt hyndai. Wat duwai tang na ka bynta ialade bad ia la ka ïing, hynrei to duwai na ka bynta ka ri, ka jaitbynriew bad ka pyrthei baroh.
Khublei shibun. – Ex.Rev.K.Langrin
Phi don ban ong eiei?