Ka Juk jongngi, dei ka juk Jingkylla

Collin Wanñiang

Ïa ka Juk mynta la ong ba ka dei ka Juk ba la pynïaid da ka bor bashyrkhei jong ka tduh Shympriah-kti – Ka Juk Saïans, ka Juk Komputor, ka Juk Telephoun Mobail – Ka Juk pynsting bor-met hynrei pynkhia bor-jabieng. Ïa kito ki bym nang ban pyndonkam ïa kine ki Teknoloji la shah kheiñ bymler, ba dang dum, ba dang sahdien, babiej, tt. Kumta, ban shah kheiñ ba la shai, la donkam ban shu ïabud tynneng khohreh.
Haba phai sha ka Riti-dustur: Hato dang don mo hangne ha sla pyrthei kata ka dustur ne ka Jaitbynriew kaba lah ban kam ïa lade ba ka long kaba khuid ba suba namar ka dang pynneh pynsah ïa la ka jinglongtynrai kumba la ai pateng ki longshuwa? Lada dang don ruh, ïa kum kata yn shah khot Jaitbynriew riewkhlaw ne dustur hyndai! Ka Juk mynta ka kren shaphang ka pyrthei shityllup tang kum kawei ka nongrit namar lyngba ka Internet la lah ban tip ïa ki jingjia na shiliang duriaw tang hapdeng ki minit bad sekhon. Ha ka pyrthei kaba kum kane, don shibun ki jingïohnong bad jingduhnong. Ka jingïohnong ka thohshun ïa ki babun kiba lah ban ïakhun im im peit peit ha ka madan ïaleh katba ka jingduhnong ka khyrwit ïa kito ki bymkot sha kata, khamtam eh ïa ki trai muluk ritpaid jong kano kano ka Ri.
Haba phai sha ka thoh ka tar, ka pule puthi kumba ka long ha ka rukum ba ngi ïabud mynta, ka dei kaba la ai pateng ha ngi da ki Nongwei. Ha ka dustur Khasi hyndai hynthai ka jinghikai ïa la ki khun ki kti ka long beit sawdong ka lyngwiar dpei, nangta ki kur ki kha ruh ki ïasneng ki ïakraw lem ïa la kijong ki khun-kur ki khun-kha. Ha ka dustur Garo ki ong ba ki don kita ki Rympei-sah jong ki Rang samla ïa kiba la khot “Nokpante”. Hangta ki shah hikai shwa ban ïapoi kurim bad ka Thei samla. Ha Ri India hyndai ruh, ka rukom hikai ka dei beit lyngba ka “Guru-Shishya parampara”. U khynnah lane nongbud (Shishya) u hap ban leit sah bad u Nonghikai (Guru) ym tang ban shah hikai pule Kot hynrei ban tip bad ban bud ïa ka jinglong jingim u Guru. Ha ka dustur Judeo-Christian jong ka por u Trai Jisu ruh la leh kumjuh – “Kumta U Jisu U la thung khatar ngut, khnang ba kin dup ïadon lem bad U, bad khnang ba Un dup ïoh phah ïa ki ban ïalap” (Mk 3:14). Watla ka por ka la kylla bad ka rukom ai jinghikai ruh ka la kylla, phewse ka Matti jinglong Nonghikai kam pat kylla namar ka thong jong ka Pule ka Dangle ka long ban bha ka Imlang ka Sahlang jong ka Lashai Lashisngi lyngba ki Khynnah skul jong ka Mynta. Kumta, ka jingïadei hapdeng ki Nonghikai bad ki Khynnah, bad Ki Khynnah para maki – kan pynlong ïa ki ban sei ïa kita ki sap bakynsai.
Ki ong ba lada ngi kwah ban ym duh ki Prokram hapoh Komputor, donkam ban da buh Anti-virus. Don ba ong hana ba ïa kita ki Virus la ju shna hi da ki Stad-Komputor ban pynduh pynsniew noh ïa ki Komputor rim khnang ban ïaid ïew bha kiba thymmai. Kumba ka Pyrthei jongngi mynta kam dei shuh kata ka “Sotti-Juk ka Por shongsuk kaba burom ï’u Rit ï’u Duk”, lah ban pynïasyriem ïa Jaitbynriew ruh bad ka Komputor kaba donkam Jingpynthymmai (update) manla ka por ban lait na ka Jingshah sangah ha ki Virus. Donkam ïa kita ki Anti-virus kiba kham khlaiñ ban lait na ka Jingshahñiom beiñ ha ki Stad Virus.
Kawei na kita ki jinglong jong ka Jaitbynriew Khasi kaba katto katne na ki Khrawpyrkhat ki ñiew kum ka Komputor ba la rim bha kaba lah ban shah hiar thma pynjot ha kita ki Virus khyllah jait, ka dei ka Jingkheiñ jait bad jinghiarpateng na ka Kynthei. Ha ka jingpeit jong ki, ka jingleh jingkam jong ki Khasi mynta ha kiba bun ki liang kam dei shuh kumba ka la dei ban long. Ki ong ba ïa ka juk Kñi la bujli mynta da ka juk Kpa ha ka longïing longsem; phewse ha ka jingleh jingkam pateng patde, u Kpa u long marwei, um ïadei bad ki Khun ha ka kur ka jait. Kine ki Khrawpyrkhat ki ïohi ba tang ka jingkylla na ka Jinghiarpateng-kmie sha ka Jinghiarpateng-kpa kaba lah ban ïada ïa ka Jaitbynriew ritpaid Khasi na ki Virus khyllah jait. Ki don patde sa katto katne ki Khasi kiba pyrshah ïa kane ka Saiñpyrkhat na ka daw ba ka Jaitbynriew kan sa duh noh ïa kata ka Jinglongkyrpang kheiñ jait kmie. Don sa kiwei pat kiba pyrkhat ba kan ym slem shuh ka por ba ki Khasi kin sa long tang ki nongthoh-dieng bad ki nongtong-um ha Ri lajong. Kaba baroh baroh ki donkam ban pynleit jingmut mynta ka dei ba ki Khasi kim lah da lei lei ban shu leit kynnoh ïa kita ki Virus khyllah jait lada wan lynshop ka apot sepsngi ïa ka Jaitbynriew; naba ka Jingrwai ieit ri “Ri baieid i Pa i Mei” ruh ka da kubur ïa kata: “Sharum shaneng Ngi phai ban kynnoh ïa Kiwei, ynda Ngi wad Tynrai ki Daw dei na Rympei”.

Lada ka long kumno kumno ruh, ka jingshisha ka long ba ha kane ka pyrthei shongbasa ym don kita kiei kiei kiba neh duh khlem da don jingkylla. Kito kiba pyrkhat ban kylla noh na ka Jinghiarpateng-kmie sha ka Jinghiarpateng-kpa ka dei ka jingkylla kaba paw shynna, katba kito kiba pyrkhat ban pynneh kumjuh ruh ka don hi ka Jingkylla bym paw shynna. Kumba ong ka kyntien imsngi: “Phi lah ban ïalam ïa u Kada sha ka Pukri-um, hynrei phim lah ban pyndih um jubor lada um mon hi.” Kumta hi ruh ïa ka Jaitbynriew Khasi lah ban pynbha ne pynsniew tang da ki Khasi – lada dei Khynriam ne Pnar ne Bhoi ne War ne Maram ne Lyngngam ne da baroh kiba hap hapoh ki thapniang-thapner “Hynñiew Trep”, kiba mon hi. Yn ym don ki bor nabar kiba lah ban leh ei ei. Tangba ki dak ki shin kumba ki paw mynta te ki pyni ba “Ka Juk jongngi dei ka Juk Jingkylla, pynkhreh ïoh wan ka Thma.”
U Winston Churchill u la ong: “Ym don jingpher ei ei ha ka jingkylla lada ka dei ha ka lynti ka babha.” Mynta ka jingeh ïa ki babun ki Khasi ka long ban pyrkhat la kata ka jingkylla bapaw shynna ka dei ka lynti ka babha ne em. Ka don kata ka jingtieng ban ryngkoh sha ka Thwei bym pat ju jngi teng, ne ban jngi ha ka Thwei thymmai ynda la shait myllen jngi ha ka barim. Don kata ka Jingsngewsyier, kumba ka Marilyn Ferguson ka la ong: “Kam da dei eh ba ngi tieng ïa ka jingkylla lane ba ngi ieid palat ïa ka rukom barim, hynrei dei kata ka haw haw hapdeng kaba ngi tieng.” Tangba, ñiuma, dei ban kynmaw ba u Charles Darwin, ha ka jingpeit bniah jong u ïa kiei kiei kiba rit baria bad ba don jingim, u la ong kumne: “Ym dei uta uba khlaiñ tam ne uba stad tam uba lah ban ïai im, hynrei dei uta uba lah ban pdiang ïa ki Jingkylla.”