Ka jingshah shoh pynmynsaw jong ki lai ngut ki nongbud bus SPTS ha them metor ka dei ka daw tynrai kaba la wanrah ia ka jingkulmar ha ka thain Motphran bad ha ki shnong kiba marjan. Ka sorkar ha katei ka sngi, ka la dei ban kem bad register case mardor ia kitei kiba don kti ha kaba shoh pynmynsaw ia kitei ki khynnah samla bad kumjuh ruh ia ka nongpynshit, hynrei ha ka jaka ban kem bad ban register case ia ki, ka la pyrshang pynban ban shu pyniasuk noh kumto (compromise). Kane ka jingleh jong ka sorkar ka pynpaw pat ia kawei ka jingshisha bad kata ka long ba ka tip ia kiba don kti ha katei ka jingjia, hynrei balei ba ka shim por pat ia ka ban kem ia ki.
Ha katei ka juh ka janmiet, la don pat sa kiba la pynsaphriang ia ka khubor lamler ha ki social media ba uwei na kitei kiba la shah shoh, u la khlad noh. Kane ka khubor, kumba ka paw ka la pynbitar lep ia ki paidbah bad ki la ia mih puk ban leit hiar thma ia ka them metor,hynrei haba la khang lynti noh ia ki da ki pulit, ka la mih pat sa ka jingialeh hapdeng u paidbah bad ki pulit. Ki paidbah ki la lun da ki maw ia ki pulit bad ki pulit pat ki la tur da ki lathi ban tied ia u paidbah bad ki la siat ruh da ka lyer pynsat khmat (tear gas). Ka Cyber crime cell jong ka sorkar ka la dei ban lap bad ban kem ia u/ki ba pynphriang nyngkong ka katei ka khubor lamler ha ki social media.
Ha ka sngi kaba bud pat ka la mih sa ka khubor pyn-budnam hana ba ka jingkulmar ka mih na ka daw ba kitei ki nongbud bus ki la kren shait ia ki samla kynthei ha katei ka jaka. Ia kane ka khubor lamler la pynsaphriang ruh kylleng ha Ri India lyngba ki national TV Channel.
Ka jingmih jong kitei ki khubor lamler ka long kumba kynton ia ki dieng-iap ha ka ding kaba klang, kat haduh ba ki paidbah kim salia shuh ia ka curfew. Ka jingkawang maw jong ki paidbah ka la nang jur wat ha ki por curfew ruh, kumjuh ka jingkawang lyer pynsat khmat da ki pulit ruh ka la nang jur bad poi haduh phyllaw iing-briew. Ki khubor ki iathuh ba ki don ki lyer pynsat khmat ba la kawang da ki pulit kiba la kut ka por trei-kam jong ki.
Hadien jong kane, la mih sa ka jingkynthoh na ka sorkar ba ki nongiakhih ki dei na West Khasi Hills bad ba la siew ia ki da ka dor. kane ka jingkynthoh ka la pynbitar ia ki paidbah jong ka West Khasi Hills. Ki la lum ia ka jingialang paidbah bad leit iakynduh ruh ia u Chief Minister ban pynpaw ia ka jingpyrshah jong ki bad ki la buh ruh ia ka jingkylli, hato ka sorkar ka thmu ban pynpait pynpra ia ka jingiatylli jong ki khun u Hynniewtrep. Ka jingkynthoh jong ka sorkar pat, ba la siew ia ki da ka dor lehse, ka dei tang ban iada rap-jot ia la ka jong ka jingduna hynrei ki paidbah kin nym lah satia ban pdiang ia kane ka jingkynthoh, ynda ka sorkar ka ioh ba kem ia kita ki nongthong pisa.
Hynrei kaei kaba sngewtynnad ban iohi ha kane ka jingjia, ka long ba kam shym la don kano kano ka jingiap briew. Ki pulit ki la tynkan ialade bad kumta kam shym la don kano kano ruh ka jingsiat kuli da ki pulit. Kane ka jingjia kam shym la ialam ruh sha ka jingkulmar iapher jaidbynriew kumba ka la jia ha ki snem 1979 bad 1987.
Haba ngi phaidien khyndiat sha ki jingkulmar kiba la jia ha ka nongbah Shillong, ngin shem ba ka daw tynrai jong kine ki jingjia baroh ka dei hi na ka jingshah thombor jong ki trai-mukul ha ki katto katne ki jaka kiba kiwei pat ki jaidbynriew ki ia bun paid. Ha ka snem 1979, ka jingkulmar ka la sdang na ka jingshah thombor jong ki samla Khasi ha Jailroad katba ki dang wan phai na Polo hadien ka jingialehkai football. Ha ka snem 1987 pat, ka la sdang na ka jingshah thombor jong ki nongshong shnong ka thain Shillong-Umkhen ha Nongmynsong. Ha ka sien mynta ruh, ka la khie na ka jingshah shoh jong ki khynnah samla Khasi ha them metor.
Kiwei pat ki jingjia kiba la ktah ia ka suk ka sain ha Sor Shillong ki dei na ka jingiakhih ba la pynlong da ki seng bhalang ban pynbor ia ka sorkar ba kan pyntrei kam noh ia Inner Line Permit (ILP). Ki sorkar kiba la leit noh ki la kyntait ban pyntrei kam ia ka bad kane ka la pynlah ia ki heh-paid ban rung kyrthep sha ka jylla Meghalaya.
Ha ka por ba ngi dang pule college, don uwei u Professor History uba la ai ia kawei ka quotation kaba ong kumne “We learn from History that Man learns nothing from History” (Ngi pule ha ka History ba u briew um shym la ioh jinghikai ei ei ruh na ka History). Kane ka dei ruh ka jingshisha kaba ngi iohi ha kane ka jylla jong ngi.
Ngi khmih lynti namarkata, ba ka sorkar thymmai kan ioh jinghikai na kaei kaba la jia dang shen ha them metor bad ruh na kiei kiba la jia ha ki snem kiba la leit noh bad ban teh-lakam noh kloi katba lah, ia ka jingwan rung kyrthep jong ki heh-paid sha ka jylla Meghalaya da kaba pyntrei kam noh ia ki kyndon jong ka Bengal Eastern Frontier Regulation 1873 (ILP) khnang ban iada na kiba kum kine ki jingjia hadien habud. Kane ka ain, ym tang ba ka iada ia ka jingrung kyrthep jong ki heh-paid hynrei ka iada ruh ia ka khyndew ka shyiap na ka jingshah klun noh.
Kine harum ki dei katto katne ki kyndon kiba kham kongsan ba la sot bad pynkylla Khasi na kane ka ain (BEFR 1873):-
Section 2 – Ka sorkar jylla ka lah na ka por sha ka por ban pynkylla ia u ‘Inner Line’ ha kano kano na kitei ki district ba la jer kyrteng haneng (ia ki district Garo, Khasi bad Jaintia la kynthup lang).
Ka sorkar jylla lyngba ka jingpyntip paidbah (notification) ha ka Gazette, ka khang pyrshah ia baroh ki Nong India, kynthup ia kiba shong ba sah ha kitei ki district ban jam palat ia utei u ‘Inner Line’ khlem da ioh ia ka Pass ba la soi da u Chief Executive jong katei ka district ryngkat ka seal lane na uno uno u Officer ba la pynkupbor ban ai ia kane ka Pass bad ka sorkar Jylla ka lah na ka por ban pyndam ne ban pynkylla ia kitei ka kyndon.
Section 3 – Uno uno u briew ia uba la khang pyrshah katkum ka section 2 jong kane ka ain, u jam palat ia utei u ‘Inner Line’ ba la buh, khlem da ioh ia ka Pass, u Magistrate u lah ban pynshitom ia u da kaba set byndi haduh shi snem lane da kaba dain kuna ym palat ia ka shi hajar tyngka lane baroh artylli na kitei ki jingpynshitom.
Section 7 – kam long kaba shong ain ia uno uno u briew u bym dei u trai muluk trai jaka jong kitei ki district ba la kdew haneng ban thied jaka ne ia kino kino ki jingmih hapoh u ‘Inner Line’ khlem da ioh jingbit na ka sorkar jylla ne na uno uno u Heh-sorkar ia uba yn thung da ka sorkar Jylla.
Ka sorkar Jylla ka lah ruh lyngba ka notification ha ka Gazette ban kynthup lang ha kane ka jingadong ia uno uno u briew ne u trai-shnong jong kane ka district bad la lah ruh na ka por sha ka por ban weng noh lane pyniar shuh shuh ia kane ka jingadong.