Ka Jaitbynriew ka bakhih baksar

Da U Collin Wanñiang

U William Shakespeare u ong “U Biej u
pyrkhat ba u dei u Stad, katba u Stad pat
u tip shai ïa lade ba u dei tang u Biej”.
Ki ong ba u Christopher Columbus u la hap ban pynshlur ïa la ki Nongsynran ki jong u ha ka Lynti Jhad ka jong u ha ka Duriawbah Atlantik namar bun na ki, ki la tieng ïoh ka Jhad ka jong ki, kan poi ha Thmier jong ka Duriaw bad hangta kin shu shah nguid ei ha ki Lyhuh tangjang. Kane baroh ka la jia namar ki la ngeit ba ka Pyrthei ka long kaba madan, katba u Columbus pat u don ka Jingngeit ba ka Pyrthei ka long kaba pyllun. Kumne ruh, Ban pashat Jingmut shaphang ka Deiriti ka Dustur jong u Khun HynñiewTrep, ym lah ban len ba ka Jaitbynriew ka la poi ha kaba ka long mynta hadien ka Jingïaid Lynti lyngba ki Khohruh Khohram kiba har-rukom. Kano kano kaba don Jingim ka ïaid lyngba ki Jingkylla bad ka pynkhynraw pynsamla ïa lade da ka Jingstad pyndonkam ïa ki. Hangne harum ngin ïapeit ïa ki katto katne ki Jingkylla kiba la wan ha ka Imlang Sahlang jong ka Jaitbynriew.
KA SHONGKHA KHLEH
Ki Khasi ki ong “Shynrang khatarbor – Kynthei shibor”. La pynshong nongrim ha kaei mo ïa kane ka Jingong? Jyn da la don ki “Feminists” ehrang hapoh Ri Khasi jongngi te, ïa kum kane ka Jingong kin jyn da la kynthoh laki laka. Lehse ki Longshwa jongngi ki la pynshong nongrim ïa kane ha ka Jingkhlaiñ Bor Met namar lada ïaid da ka Jingkhlaiñ Bor Jabieng ne Bor Pyrkhat, yn ym lah ban ong mano ba dei khatarbor. Ñiuma, wat ha ka Bor Met ruh, ha ka Juk Mynta, yn ym lah ban shu kheiñ shibor ïa ka Kynthei. Kumne, ym lah ban kiar ïa ka Juk Jingkylla – U bym ju kylla dei tang u kynja bym don Jingim. Ka shong eh shibun ha ka Jingstad kumno ban shim Kabu ïa ki Soh babha jong ka Jingkylla, ym ha ka Jingïaleh pyrshah ïa ka Jingkylla. Ha ki por hyndai ka Imlang Sahlang jong u Khasi ka la dei beit ha la ki Shnong ki Shnong ha ryngkat ka Rep ka Riang. Mynta pat? Mynhyndai u Khasi na ki thaiñ Maram u shim por da ki Sngi ban poi sha Laban. Mynta pat? Ha ki por Hyndai ka kham ñiar ka Ïapoikha hapdeng u Khasi na ki Thaiñ Jaintia bad ka Khasi na ki Thaiñ Maram ne Lyngngam namar ka Jingjngai palat ka Lynti Syngkien kaba pynlong ïa ki ban ym ïakynduh khah khah. Mynta pat? Watla katta ruh ka la lah ban dei ka Jingduna ki Kynthei ha ka Bri u HynñiewTrep kaba la pynlong ïa u Khasi hyndai ban shim Kurim da ki Kynthei Dykhar kumba ka paw na ki kyrteng jong ki katto katne ki Kur ki Khong. Kum ban shu kdew hangne ba ka Shongkha khleh ka don ha manla ka Jaitbynriew. Ha ki katto katne lei ki Ri Sepngi, lada kren tohmet ïa ka Shongkha khleh la kheiñ ïa kita ki jait Briew kum kita ki “Racists”. Kumne, ym lah ban len ba ha ka Jaitbynriew Khasi ruh ka la don ka Shongkha khleh naduh ki Por kulong kumah. Te balei pat ba kane ka wan kyrhuh byrthen kham jam ha kine ki Por bamynta? Da kaba pynshong nongrim ha ka Jingsngewthuh ïa ka Kyntien “Shynrang Khatarbor” jong ka Juk Hyndai bad ha ka Jingduna ki Kynthei ha Ri HynñiewTrep, ka la lah ban long ba ka Shongkha khleh kam shym la ktah ei ei ïa ka Jaitbynriew namar u Shynrang u dang bat hi ïa la ka Bor ka Iktiar haba u la shim Kurim ïa ka Kynthei Dykhar.
TIENG ÏA KI SHYNRANG
YM ÏA KI KYNTHEI
Ha ka Khanasamari jong u Snem 2011 ka pyni ba ha ki Jaka Khasi jong ka Ri HynñiewTrep kham bun Paid ki Shynrang ïa ki Kynthei. Haba kumne, ka pyni ba ha kane ka Juk ruh dang donkam shisha ïa kita ki Kynthei Dykhar ban wan shongkha ïa ki Shynrang Khasi ban pyndap ïa ka Jingduna. Phewse, ym lah ban tip ba napdeng baroh kita ki Shynrang ba bun Paid, kham bun Khasi ne kiwei. Kumba don ki Khubor bad ki Jingïakren hangne hangtai ba ha ki Por bamynta ka Shongkha hapdeng ki Kynthei Khasi bad ki Shynrang barjylla ka la kynrei bha na ka daw ba ka Jingshaniah jong ki Kynthei ha ki Shynrang Khasi ka la sdang duh noh. Te ka lah ban dei kane ka Shongkha khleh hapdeng u Shynrang Dykhar bad ka Kynthei Khasi kaba ki Sengbhalang bapher bapher ki ïabyrthen kham jam pyrshah, namar bun kiba ong ba u Shynrang Dykhar u shu pyndonkam ïa ka Kyrteng jong ka Kurim Khasi ban kamai kajih naba ha la Shnong lajong u la don Bhah lypa. Kumne, lah ban ong ba ka don ka Jingtieng ïa u Shynrang Dykhar u ba wan shongkha ïa ka Kynthei Khasi, ym ïa ka Kynthei Dykhar kaba wan shongkha ïa u Shynrang Khasi.
KA TANGJAIT
Balei ba hap da tang ïa ka Jait ha ka Ïapoikha hapdeng u Shynrang Khasi bad ka Kynthei Dykhar katba ym don pat kata ka Tangjait hapdeng Ka Kynthei Khasi bad u Shynrang Dykhar? Kam dei mo ka Jingbymsuidñiew ne ka Jingpynjemdaw ne ka Jingpynjemrngiew ïa u Shynrang Khasi? Baroh kane ka jia tang ha ka Jaitbynriew kaba kheiñ Kur na ka Kpoh. Hato ka Jingmut jong ka Tangjait ka long ban pynkhuid ïa ka Kpoh Dykhar? Ha kane ka Juk jong ka Pule Puthi, yn kham ñiar ban shem ïa kita ki Briew ki ban shu ngeit la ka ngeit beit ba ka Kpoh Dykhar kan shu kylla Kpoh Khasi kamakha tang namar la pyndep ïa ka Niam ka Rukom Tangjait. Kumne, wat ïa kito ki Kur ki bym don ïa ka Kyntien “Khar”, kam don nongrim ban dang kop sarong shaphang kata ka Jinglong “Khasi paka” namar da ki spah spah Snem ka la ïaid ka Ïashongkha khleh ha ka Jaitbynriew – Kpoh Dykhar Symbai Khasi, Kpoh Khasi Symbai Dykhar, Snam jongno…ter ter. Lah ban ong ba ka Tangjait ka shu dei tang kata ka Jingsngew-briew ban lait na ka Shim Kur Dykhar ei ïa ki Khun kiba mih na kata ka Ïapoikha. Kumta ka long kajuh hi lada kita ki Khun ki shim Jait da ka Kur u Kpa ruh – Ha kata ka Rukom lait pynban na ka Jingpynbun Kyrteng Kur kiba dang don Jingïadei bad kiwei pat ki Kur. Watla katta ruh, ha ka Dustur Khasi, namar bun na ki Shynrang kim shim Jait ha lade, te ka Tangjait thymmai ka dei kata ka Jingpynkupbor ïa kata ka Kynthei Dykhar ban long kata ka Ïawbei thymmai jong kata ka Jait ka Kur thymmai.
KHONGPONG
NA KIBA KHEIÑ KUR KPA
Kumba ka paw na ki Jingïathuhkhana bad na ki Jingleh Jingkam kiba dang don ha ki katto katne ki Nongkyndong, ha ka Mynnor u Shynrang Khasi u la bunkam beit ha ka Pynroi Pynbha ïa la ka Kur lajong. Kumne, ha ka Jinglong Syiem, ym dei ki Khun na u Symbai jong u ki ban ïoh Pateng ïa ka Khet, hynrei dei ki Khun Pyrsa na ka Kur ka Jait ka jong u. Haba kumne, lah ban ong ba u Shynrang Khasi hyndai um ju leit Ïing-briew. (Leit ha Ïing jong ki briew, ka bym dei ka Ïing lajong). Kane ka Jingmut “Briew” shait ïoh sngew ha ki thaiñ Maram ba ki ong “Ni chu leh marbrew/marbru” kaba mut “leh Nongwei – bym don Jingïadei ei ei”. Ha kane ka Juk mynta pat, ka Jingleh Jingkam ha ka Shongkha Shongman ka la shu long khongpong na kiba kheiñ Kur Kpa. Kumba ha ka Dustur kheiñ Kur Kpa, ka Kynthei ka leit shongkurim; ha ka Dustur Khasi mynta, u Shynrang u leit shongkurim. Kaba dang ïapher ka long ba ha ka Kheiñ Kur Kpa, ka Kmie-Kpa-Khun ki pynlong kawei ka Kur ka Jait; Katba ha ka Dustur Khasi kheiñ Kur Kmie pat, u Kpa u long marwei katba ka Kmie-Khun ki pynlong kawei ka Kur ka Jait.
KA KABU KSIAR ÏA U SHYNRANG!!
Uno uno uba kwah ban kiew irat ha kano kano ka Liang, u donkam ïa ka Jingïakyntu bad Jingkynthoh na kiwei. Kumne, ban sngewthuh shaphang kumno ban pynbha ïa ka Dustur ka Deiriti Khasi, donkam ïa ka Jingïakyntu ne Jingkynthoh na kiwei: Ka ka jia shisien katba nga dang ai Jingkren shaphang kumno ba ha ka Dustur Khasi ym don “Dowry” bad shaphang ka Jingpynkupbor ïa ki Kynthei da ka Jingpynkhamti ïa ka Khyndew ka Shyiap bad ka Kur ka Jait ha ki, uwei u Nongsepngi u la kylli “Is that happening in India?” (Hato kata ka jia ha India?). Katba dang ïaid shait shait ki Jingïamir Jingmut sa uwei pat u la kylli “So, as I understand, in the Khasi custom, the Husband-Wife-Children forms one family with the wife’s surname” (Kumba nga sngewthuh, ha ka Dustur Khasi, u Tnga-ka Tnga-ki Khun ki pynlong kawei ka Ïing ka Sem lyngba ka Jait jong ka Tnga.) Haba nga la ong “Tang ka Kmie bad ki Khun ki pynlong kawei ka Jait, katba u Kpa pat u sah beit marwei ha ka Kur ka Jait lajong”, uwei pat u la kynthoh kumne “What a rare golden privilege for a man to have a carefree life sanctioned by custom?” (Kat kata ka Kabu ksiar bañiar bha, ba la pynkhamti da ka Dustur na ka bynta u Shynrang ban im sahuh khlem pyrwa ei ei?)
KAN LADEI RE!!
Hei ho! Ngi la myllen lehse bad ngim ju poi pyrkhat ba kiwei ki Jaitbynriew ki peit da kino ki Khmat ïa ka Dustur ka jongngi! Ki ïohi ïa ka Dustur kaba pynlaitluid pynlaitlan ïa u Shynrang, katba mangi lehse ngim poipyrkhat ïa kata. (Ha ki thaiñ Maram ïa kane ka jinglong bym poipyrkhat la ju khot “Kan ladei re” kaba kit jingmut haduh katta katta kham palat ban ïa ka kyntien ‘poipyrkhat’. Ka Jingmut ‘poipyrkhat’ ka thew sha kata ka Jingwan jong ka Jingpyrkhat, katba ‘Kan ladei re’ ka thew sha ka Jingbymtip ïa lade). Kumne lah ban ong ba “Ngi khlem ‘kan ladei re’ ba ngi pynlaitluid ïa u Shynrang lyngba ka Dustur”. Na ka bynta jongki, ka Jingbynshet ïa ka Kamram Ïing Kamram Khun ha u Kpa lyngba ka Jingshim ïa ka Jait ka jong u, kan teh lakam ïa u Shynrang. Ngi lah ban ong “Oh Ki mat ïapeit shato lada ki shu kwah tang ban wohdong wohdaw ne ktah matïong ïa ka Jaitbynriew!” Phewse, lada kata ka Jingkynthoh ka don ei ei ban kyrsiew thiah ne ban pynkyndit bynriew (ban pyn kan ladei), donkam ban peit shapoh bad ong artad “Khublei shibun namar lyngba kito ki Jingkynthoh ki jongphi ngi la lah kum ka Jaitbynriew ban nang ngam kham jylliew sha ki Jnit ki Jnat jong ka Dustur ka jongngi kiba ngi hap ban pynbit pynbha pynthymmai katba nang ïaid ki Por ki Samoi.”
To da kynmaw ba “U Riewstad Riewshemphang u ïoh Jinghikai na ki Nongshun, kumba u Biej tasam u ïoh na ki Paralok kiba shu ïaroh khyllew”.